Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

5. Fanning metodologik asosi va tadqiqot usullari 
  
“Iqtisodiy  geografiya”  fanining  metodologik  asosi  bozor  iqtisodieti 
qonuniyatlarini  urganish  hisoblanadi. 
Sobiq 
ittifoqning 
parchalanishi 
bilan 
ko’plab  yangi  davlatlar  bozor 
munosobatlarini  shaklantirish  yo’liga  utdilar.  Ma’muriy-buyrukbozlik  tizimi  va  rejali 
iqtisod  barham  topdi.  Fanlar  tizimi,  xususan  iqtisodiy  geografiyaning  ham 
metodologik yondashuvi va vazifalari  o’zgardi. 

---

 
12 
Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  davrida  qator  mamlakatlar  iqtisodiyot  va  ijtimoiy 
sohada  jiddiy  tanazzul  jarayonini  o’tkazdilar.  Isloxatlar  sharoiti  dunyo  mamlakatlarini 
ushbu  sohadagi  tajribalarini  keng  o’rganish  bilan  o’zlarining  tarixiy,  iqtisodiy  va 
milliy  xususiyatlariga  tayangan  holda  eng  mukobil  yo’lni  tanlashga  davat  etdi.  Bunga 
yakkol misol  O’zbekiston Respublikasi hisoblanadi. 
Bozor 
iqtisodiyoti 
shakllanaetgan 
va 
muvoffakiyatli 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarda  ishlab  chiqarishni  joylashtirish,  xom-ashyo  Harajatlari,  asosiy 
sarmoya,  ishchi  kuchi  va  transport  kabi  omillar  asosiy  rol  uynamokda.  endi  kiska va 
uzoqmuddatga  muljallangan  vazifalar  birga  kushib  olib  borilishi  tizimli  yendashuvni 
keng  kullashni  ko’rsatmoqda.  Asosiy  e’tibor  ijtimoiy  va  iqtisodiy  muammolarga 
karatilmokda. 
Bozor  iqtisodieti  iqtisodiy  geografiyaning  muhim  meto-dologik  asoslari  - 
ishlabchiqarish 
kuchlarini 
joylashtirishning 
omil 
va 
printsiplari 
hamda 
qonuniyatlariga  o’zgarishlar  kiritdi. 
Bozor  iqtisodietining  vazifasi  va  ijtimoiy  rivojlanish  tuzumining  o’zgarishi  bilan 
ushbu  metodologik  asoslarining  ayrimlarini  nazariy  xolati  o’z  kuchini  yukotgan 
bo’lsada,  ayrimlarining  roli  ishlab  chikaruvchi  kuchlarini  joylashtirishda  yangi 
nazariy  yendashuvlar  vujudga  keladi. 
 
Tabiat  va  jamiyat  o’rtasida  aloqadorlik  va  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlarni  tadqiq 
etish  g’oyat  murakkab  jarayondir.  Iqtisodiy  geografiya  fani  tadqiqotlarida  quyidagi 
usullardan: 
a) tarmoqlar  bo’yicha  (mamlakatlar  va  iqtisodiy  rayonlar  xo’jaligining  alohida 
tarmoqlarini,  shuningdek, jahon xo’jaligining  tarmoq tarkibini); 
b) rayonlar  bo’yicha: (mamlakatlar  va iqtisodiy rayonlar  xo’jalik  majumasini); 
v)  mahalliy  (lokal),  ya’ni  alohida  olingan  sanoat  korxonasini,  firmalar 
faoliyatini,  aholi  qo’rg’onlari,  dehqon-fermer  va  uy  xo’jaliklari,  assotsiatsiyalar  va 
boshqa korxonalar xo’jalik  faoliyatini  tadqiq qilishda keng foydalaniladi. 
 
Iqtisodiy  geografiya  fanida  tarmoqlar  bo’yicha  tadqiqot  usullari  muhim  o’rin 
tutadi.  Bu  usul  orqali  jahon  xo’jaligi,  iqtisodiy  rayon  va  mamlakat  bo’yicha 
iqtisodiyot  tarmoqlarining  rivojlanishi  va  joylashish  xususiyatlari,  tarmoqning 
iqtisodiy  rayon  va  mamlakat  xo’jalik  ixtisoslashuvida  tutgan  o’rni,  istiqbolda 
rivojlanishi  hamda iqtisodiy rayonlarning  shakllanishidagi  o’rni tadqiq qilinadi; 
 
rayonlar  bo’yicha  -  ya’ni  rayon  -  mamlakat  xo’jalik  majmuasini,  mavjud 
tabiiy  sharoit,  tabiiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  resurslar  hamda  ilmiy-texnika  inqilobi 
yutuqlari  asosida  samarali  hududiy  ishlab  chiqarish  tizimini  rivojlantirish  va 
shakllantirish  tadqiq  qilinadi.  SHuningdek,  rayon  va  mamlakat  bo’yicha  majmuali 
tadqiqotda  rayon  va  mamlakat  hududida  rivojlanayotgan  ishlab  chiqarishni  hududiy 
tashkil  qilishning  samarali  shakllari,  hududiy  ishlab  chiqarish  majmualari  va 
agrosanoat  majmualari,  vertikal  va  gorizontal  ishlab  chiqarish  aloqalari  hamda 
energiya  ishlab chiqarish bosqichlari (tsikllari)  o’rganiladi. 
 
Ishlab  chiqarishni  hududiy  tashkil  qilishni  takomillashtirish  va  o’ziga  xos 
xususiyatlarini  o’rganishda  mahalliy  usul,  ya’ni  aniq  korxona,  firmalar  faoliyati,  aholi 
qo’rg’onlari,  assotsiatsiyalar,  dehqon-fermer  va  uy  xo’jaliklarining  iqtisodiy  holatini 
tahlil  qilish  muhim  ahamiyatga  ega.  Bunda  asosiy  e’tibor  mahalliy  sharoit,  mehnat 

---

 
13 
resurslari,  ishlab  chiqarish  aloqalari,  hamda  istiqbolda  rivojlanish  masalalariga 
qaratiladi. 
 
Iqtisodiy  geografiya  fani  tadqiqotlarda  tarixiy  usul  keng  qo’llaniladi.  Tarixiy 
usul  ayni  vaqtda  barcha  ijtimoiy-gumanitar  fanlar  tizimida  va  tabiiy  fanlar  tizimida 
ham  muhim  tadqiqot  usuli  hisoblanadi.  «Iqtisodiy  geografiya»  fanida  tarixiy  usul 
orqali  ishlab  chiqarish  kuchlarining  turli  tarixiy  bosqichlarida  rivojlanishi,  iqtisodiy 
aloqalar,  xalqaro  mehnat  taqsimotining  rivojlanishi  va  shakllanishi,  xo’jalik  va 
aholining  hududlar  bo’yicha  joylashishi,  tabiiy  resurslarning  o’zlashtirilishi, 
hududlarning  aholi  tomonidan  o’zlashtirish  holati  va  bugungi  ahvoli,  xo’jalik 
rivojlanishi  va  joylashishi  xususiyatlari  o’rganiladi.  SHuningdek,  tarixiy  usul  ishlab 
chiqarish  kuchlarini  yaqin  va  olis  istiqbolda  rivojlanish  yo’nalishlarini  belgilashda 
ham keng qo’llaniladi. 
 
Statistik  usul  -  iqtisodiy-geografik  va  ekologik  tadqiqotlarda  muhim 
usullardan  bo’lib  aholining  ijtimoiy-iqtisodiy  faoliyati  va  hududlar  bo’yicha 
majmuali  ma’lumotlar  tizimini  tadqiq  qilish  imkonini  beradi.  Statistik  usul  orqali 
xalqaro,  mintaqaviy  va  mahalliy  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimga  doir  fakt  va  raqamlar  tahlil 
qilinadi.  CHunki,  statistik  fakt  va  raqamlar  iqtisodiy  geografiyaning  o’ziga  xos 
«noni» hisoblanadi. 
Statistik  ma’lumotlarni  tahlil  qilish  asosida  hududlardagi  iqtisodiy-ijtimoiy 
jarayon,  aholining  joylashishi,  umumiy  demografik  jarayon,  mehnat  resurslari, 
urbanizatsiya,  shahar  va  boshqa  aholi  qo’rg’onlari,  shuningdek,  iqtisodiyotning 
muhim  sohalari  -  sanoat,  qishloq  xo’jaligi,  transport,  ishlab  chiqarish  va  noishlab 
chiqarish  infratuzilmalari  sohalarining  rivojlanish  va  joylashish  xususiyatlari  hamda 
istiqbolda rivojlanish  jarayonlari  o’rganiladi. 
 
Iqtisodiy  rayonlashtirish  usuli  -  mamlakatlarning  tabiiy,  ijtimoiy-iqtisodiy 
mintaqalarining  mamlakat  ichki  mehnat  taqsimotidagi  o’rni,  ixtisoslashuv  holatini 
o’rganish,  mintaqalar  bo’yicha  uzoq  muddatga  mo’ljallangan  ijtimoiy-iqtisodiy  va 
ekologik  siyosatni  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish  imkonini  beradi.  Bu  usul  orqali 
mamlakatning  har  bir  mintaqasining  o’ziga  xos  tabiiy  sharoiti,  tabiiy  resurslarining 
iqtisodiyotni  rivojlanishdagi  o’rni,  xo’jalikning  tarixiy-iqtisodiy  rivojlanishi  va 
hozirgi  hududiy  tashkil  etish  holati,  mavjud  ilmiy-texnik  salohiyatlardan  foydalanish 
negizida 
samarali 
ishlab 
chiqarish 
tizimini 
shakllantirishning 
yo’nalishlari 
belgilanadi. 
 
Sotsiologik  so’rov  (anketalashtirish)  -  tadqiqotlarda  keng  qo’llaniladigan 
usullardan  bo’lib,  aniq  sharoitda  hududlar,  tarmoqlar  bo’yicha  keng  ma’lumotlar 
olish  imkonini  beradi.  Bu  usul,  ayniqsa,  hududlardagi  mavjud  ijtimoiy  -  iqtisodiy  - 
ekologik  muammolar  majmuasini  aniqlashda,  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilishning 
turli  shakllarida  yuzaga  kelgan  muammolarni  o’rganishda  shuningdek,  aholi  va 
mehnat  resurslari  bilan  bog’liq  jarayonlarni  tadqiq  qilishda  zarur  bo’lgan  muhim 
ma’lumotlar  yig’ish  imkonini  beradi. 
 
Taqqoslash  usuli  -  hududlar  xo’jaligi  va  aholining  umumiy  va  o’ziga  xos 
xususiyatlarini  aniqlash  imkoniyatini  beradi  va  ko’proq  o’quv  maqsadlarida  keng 
qo’llaniladi. 
 
Faktlar  tahlili  usuli  -  asosida  tarmoqlar  o’rtasida  va  tarmoqlar  ichidagi  farqlar 
aniqlanadi  va  korxonalar  yo’nalishi  belgilanadi.  Faktlar  tahlili  ko’plab  hodisalarni 

---

 
14 
umumlashtirish  hamda  tarmoqlarni  modellashtirish  uchun  kerakli  ma’lumotlarni 
tayyorlash imkonini  beradi. 
 
Iqtisodiy-matematik  modellashtirish  -  usuli  xo’jalik  va  aholiga  doir  raqamlar 
majmuasini  tahlil  qilish,  o’rganilayotgan  jarayonni  miqdoriy  baholash  imkonini 
beradi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlardagi  miqdor  bog’lanishlarning  matematik 
ifodasini  kibernetika  fanlarida  model,  uni  tuzish  esa  modellashtirish  deyiladi. 
Modelning  aniqligi,  to’plangan  ma’lumotlar  darajasi  va  hajmiga,  ularning 
to’g’riligiga,  tadqiqotchining  malakasi  va  modellashtirish  jarayonidagi  aniqlanadigan 
masalaning  ko’lamiga  bog’liq.  Keyingi  yillarda  tarmoqlararo  va  hududlararo  ishlab 
chiqarish  tizimlarining  balanslashda  (muvozanatlashtirish),  iqtisodiyot  tarmoqlarini 
va  ishlab  chiqarish  kuchlarini  oqilona  joylashtirishning  turli  variantlarini  aniqlashda 
modellashtirishdan  foydalanilmoqda.  Iqtisodiy  -  matematik  modellashtirishda  EHM 
lar  keng  qo’llanilmoqda.  Bunda  chiziqli  dasturlashtirish  usuli  qo’llaniladi.  CHiziqli 
dasturlashtirish  g’oyat  xilma-xil  iqtisodiy  jarayonlar  uchun  oqilona  yechimlarini 
aniqlash  imkonini  beruvchi matematik  dasturdir. 
 
Aerokosmik  tadqiqotlar  usuli  -  samarali  tadqiqot  usullaridan  biri.  «Iqtisodiy 
geografiya»  da  kenglik  bo’yicha,  ya’ni  katta  hududlarda  tabiat,  xo’jalik,  aholi,  atrof-
muhit  majmuasini  tadqiq  qilishda  keng  foydalanilmoqda.  Ayni  vaqtda,  aniq 
hududlarda  ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishi,  hududiy  tashkil  qilish,  xo’jalik 
va  aholi  joylashuvi,  shaharlar,  aglomeratsiya  va  iqtisodiy  rayonlar  chegaralari,  atrof  - 
muhit  holati  to’g’risida  aniq  va  yangi  ma’lumotlar  olish  imkonini  beradi. 
SHuningdek,  bu  usul  orqali  kerakli  hududni  tanlab  olib  o’rganish  va  natijalarni 
boshqa hududlarga tadbiq qilish  ham mumkin. 
 
Balans  va  guruhlashtirish  usuli  -  balans  usuli  iqtisodiyot  tarmoqlari, 
tarmoqlararo,  ijtimoiy  sohalarda  doimo  o’zgarib  turuvchi  iqtisodiy  ko’rsatkichlar 
muvozanatini  ifodalovchi  tizimdir. 
 
Guruhlashtirish  usuli-ommaviy  statistik  ma’lumotlarning  bir  xil,  tipik  bo’lgan 
belgilarga  ko’ra  guruhlashtirishdir.  Ushbu  usul  o’rganilayotgan  ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlarni  hududlar va tarmoqlar  bo’yicha umumlashtirish  imkonini  beradi. 
 
Ekspert  baholash  usuli  -  ishlab  chiqarish  kuchlarining  tarmoqlar  va  hududlar 
bo’yicha  istiqbolda  rivojlanishini  yuqori  malakali  ekspertlar  yordamida  baholashdir. 
Ekspert  baholash  usuli  ayniqsa  insonning  xo’jalik  faoliyati  tufayli  atrof-muhitda  yuz 
berayotgan o’zgarishlarni  baholashda keng qo’llanilmoqda. 
 
Iqtisodiy  bashorat  (prognoz)  qilish  usuli.  Iqtisodiyotni  rivojlanishi,  aholi  soni 
va  tarkibini,  hududlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotini  ilmiy  bashorat  qilishdan 
iboratdir.  Iqtisodiy  bashorat  qilish  ijtimoiy-iqtisodiy,  ekologik  muammolarning 
oldindan  bilish,  bu  muammolarni  aniqlash  va  jamiyat  taraqqiyotining  ilmiy 
asoslangan yechimlarni  ishlab  chiqish imkonini  beradi.