32
ayniqsa, antioksidantlik xususiyati kuchli hisoblangan tokoferol atsetat keng
qo’llaniladi.
Tokoferol atsetat vitamina E ni sintetik preparati hisoblanadi. "Vitamin E"
nomidagi kimyoviy tabiati va biologik ta’siri bir-biriga o’xshash bir qancha
birikmalar (tokoferollar) ma’lum. Bularning orasida alfa-tokoferol eng faoli
hisoblanadi.
Tokoferollar o’simliklarni
barglarida, ayniqsa ovqatga ishlatiladigan
boshoqli o’simliklarda va yosh mayda shoxchalarida ko’p uchraydi. O’simlik
(kungaboqar, paxta, makkajo’xori, araxis, dukkaklilar, oblepixa) yog’lari
tokoferollarga juda boy bo’ladi. Go’sht, yog’, tuxum va sutda ham tokoferollar
birozgina miqdorda uchraydi.
Organizmda vitamin E yetishmasa yurak va skelet mushaklarida degenerativ
o’zgarishlar, kapillyarlarning o’tkazuvchanligi oshib ketishi va yorilishi, urug’
kanalchalari va tuxumdonlarning epiteliysida turli o’smalarning paydo bo’lishi
kuzatiladi. Embrionlarda qon oqishi va ona qornida o’lib qolishi kuzatiladi. Asab
hujayralarida degenerativ o’zgarishlar va jigar parenximasida jarohatlanishlar
kuzatiladi. Vitamina E tanqisligida yangi tug’ilgan
chaqaloqlarda gemolitik
sariqlik, steatoreya, malabsorbsiya sindromi va boshqalar paydo bo’ladi.
Tokoferol atsetatni antioksidantli xususiyati borligi sababli yurak-qon tomir
tizimi va ko’z kasalliklarini kompleks davolashda, hamda kimyoterapevtik
preparatlar va shu kabi boshqa dorivor vositalari bilan davolashda ularning
qo’shimcha salbiy ta’sir reaksiyasini kamaytirish uchun qo’llaniladi.
Tutqanoq kasaliga uchragan bemorlarni qonida lipidlarning perekisli
oksidlanishi maxsulotlari keskin ko’payib ketadi. Bunday bemorlarni davolashda
ishlatiladigan dori vositalarini samaradorligini oshirish
uchun ham tokoferol
qo’llaniladi.
Ultrabinafsha nurlar ta’sirida vitamin E buzilganligi uchun, uni yorug’likdan
himoya qiladigan va yaxshilab berkitiladigan idishlarda saqlanadi. Tokoferolni
ichish ham mumkin va mushak ichiga ukol qilish ham mumkin. Aevit, Aekol,
33
Undevit, Aerovit, Gendevit, Glutamevit kabi polivitamin preparatlari tarkibidan
ham tokoferol atsetat bo’ladi.
Organizmdagi bir nechta birikmalari antioksidantlik xususiyatiga ega. Bular
tokoferollar, karotinoidlar, askorbinovaya kislotasi,
antioksidlovchi enzimlar,
ayollik jinsiy gormonlari, koenzim Q, tiol birikmalari (oltingugurt saqlovchi), bazi
bir aminokislotalar, oqsil komplekslari, K vitamini va boshqalar.
Ana shunday kuchli antioksidantli himoyaga qaramay, biologik to’qimalarga
erkin radikallar sezilarli darajada jarohatlovchi ta’sir ko’rsatadi. Buning sababi
erkin radikallar maxsulotlarini keskin kuchaytiruvchi omillar bo’lib, ular
antioksidant tizimni ishini va oksidlanish stressiga qarshi tizimni qiyin ahvolga
solib qo’yadi.
Antioksidant tizimni tashkil qiluvchi antioksidantlar, har xil ta’sir
ko’rsatishadi. Birinchisi erkin radikallarni ushlab olsa, ikkinchisi erkin radikal
zanjir
reaksiyalarini uzib tashlaydi, uchinchisi oksidlangan birikmalarni qayta
tiklaydi. Odatda, hujayrada barcha turdagi antioksidantlar saqlanadi, ular har
qanday shakldagi erkin radikallarga qarshi turishadi. Hujayra organellalarini
qaysinisi erkin radikallar manbai bo’lsa o’sha yerda antioksidantlar to’planadi.
Hujayra ichidagi antioksidant himoya hujayra tashqarisidagi antioksidantlar
bilan to’ldiriladi, ular birinchi navbatda hujayra tashqarisidagi
erkin radikallarni
tozalash uchun javob berishadi. Eng muhim hujayra tashqarisidagi biologik
antioksidantlar glutation, vitamin E, A va C lar, glutationperoksidaza,
superoksiddismutaza va katalazalardir.
Qo’shimcha antioksidant himoya hujayrada erkin radikallar xaddan tashqari
ko’payib ketganda o’zining antioksidant tizimini
kuchi yetmay qolganda kerak
bo’ladi.
Ayrim olimlar selenga nisbatan tokoferolning biologik effektini protektorlik
ta’siri bilan bog’lashadi. Selen glutationperoksidazaning ishi uchun kerakli modda.
Selensiz glutationperoksidaza normal ishlay olmaydi, ya’ni peroksid radikallarning
membranaga nisbatan zararlovchi ta’siridan himoya qila olmaydi. Undan tashqari,
tokoferol o’z tarkibida gem saqlovchi enzimlar - katalaza va peroksidazalarga
