Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va geografiya fakultet

 
1.2. Hujayralarning faoliyatida mitoxondriyalarning roli
Mitoxondriya sharsimon, tayoqchasimon va ipsimon tuzilishiga ega. Uning 
kattaligi 0,2-5 mkm ni tashkil qiladi. Bitta hujayradagi mitoxondriyalarning soni 
bir necha donadan bir necha minggacha bo’ladi. Mitoxondriyalar harakatlanadi, 
shaklini o’zgartiradi, katta kichikligi ham turlicha bo’ladi. Ular bir-biri bilan 
birikib uzun tuzilmalar hosil qiladi. Mitoxondriyalarning shakli va katta-kichikligi 
to’qima spetsifikasi bog’liq bo’lib, rivojlanish jarayonida o’zgarib turadi 

Bakeeva 
L.E. , Zorov D.B., Skulachev V.P., Chentsov Y.S., 1986; Bakeeva L.E., Chentsov 
Y.S., 1989, Chentsov Y.S., 1995, 1997

. Mitoxondriyalar ko’pincha hujayraning 
moddalar almashinuvi ko’proq bo’lgan qismida to’planadi.
Mitoxondriyaning oddiy mikroskopda ko’rish mumkin, lekin ularning ichki 
tuzilishini elektron mikroskopda ko’rinadi. Mitoxondriya ikki membrona bilan 
o’ralgan. Tashqi membrana silliq yuzini tashkil qilsa, ichki membrana esa 
ichkariga parallel yo’nalgan burmacha-jo’yakchalar hosil qiladi. Ularni ―krista‖lar 
deb ataladi. Jo’yakcha-kristalarda elektronlarni tashilishida ishtirok etuvchi nafas 
olish va oksidlanishli fosforlanish jarayonida asosiy rol o’ynaydigan turli enzimlar 
va elementlar joylashgan. 
Asosiy bajaradigan vazifasi xosil bo’lgan energiyani biologik foydali shaklli 
energiyaga 
aylantirish 
bo’lgan 
mitoxondriyalarni 
xujayralarning 
«elektrstansiyalari» deb xam ataydilar. Matriks tarkibida Krebs (yoki uch karbon 
kislotalar) sikli enzimlari joylashgan bo’ladi. Elektronlarni tashilish tizimini xosil 

---

11 
qiluvchi enzimlar ichki membrana bilan bog’langan. Elektronlarni tashuvchi 
enzimlarning har bir guruxini nafas olish ansambli deb ataladi va xujayra ichidagi 
joylashgan elementar funksional birlikni tashkil qiladi. Masalan, jigar hujayrasi 
mitoxondriyasi 1500ga yaqin nafas olish ansambliga ega. Ular taxminan xamma 
mitoxondrial membranalarning chorak og’irligini tashkil qiladi. 
Mitoxondriya tashqi qismidagi Ca
2+
ionlarining yemirilish jarayonida 
mitoxondriya membranasi ichki tomonida fosfolipaza fermenti mavjud bo’ladi, bu 
ferment membrana fosfolipidlarini parchalaydi va membrana ionlar uchun 
singdiruvchan bo’lib qoladi. Muhtaram o’quvchiga eslatib o’tamizki, fosfolipaza
fermenti fosfolipid molekulasida murakkab efir bog’larini uzadi va bunda erkin 
yog’ kislotalari (EYoK) va lizofosfolipid (LF) xosil bo’ladi, masalan 
fosfatidilxolin (letsitin) gidroliz natijasida lizo-fosfatidilxolin xosil bo’lishi bunga 
misol bo’la oladi: 
Mitoxondriya membranasi ichki qismida joylashgan fosfolipazaning o’ziga 
xos xususiyati shundaki, bu ferment mitoxondriya membranasi ichki tomonida 
emas, balki membrana tashqi tomonida Ca
2+
ionlari mavjud sharoitdagina 
faollashadi.Fosfolipaza ta’sirida fosfolipidlarning gidrolizlanishi mitoxondriya 
membranasidagi yemirilish jarayonini boshlab beradi. Yemirilishga uchragan 
mitoxondriya kislorod iste’moli xususiyatini saqlab qolsada, membrana 
potensialini barqaror holatda ushlab tura olish xususiyatini yo’qota boshlaydi va 
shu sababli membrana ichki tomonida Ca
2+
ionlarini ushlab qola olmaydi, 
shuningdek ATF sintezi qobiliyatini yo’qotadi, bu ko’rinishdagi mitoxondriyalarni 
deyarli o’lgan deb qarash mumkin va bu darajada yemirilishga uchragan 
mitoxondriyalarga ega hujayralar ham endi o’limga mahkum hujayralar 
hisoblanadi. 
Mitoxondriyalarning yemirilishi jarayonida fosfolipaza faollashuvi rolining 
yetakchi ahamiyat kasb etishining isboti sifati shuni ko’rsatib o’tish mumkinki, 
bunda anaerob sharoitda mitoxondriyalarning yemirilishi doimo bir vaqtning 
o’zida fosfolipaza ishtirokida fosfolipidlarning parchalanishi yuz beradi va bu 
holatda fosfolipaza ta’sirida fosfolipidlarning parchalanish darajasini ajraluvchi 

---

12 
erkin yog’ kislotalari miqdori orqali baholash imkoniyati tug’iladi. Jarayon 
davomida mis ionlari yoki novokain singari mahalliy anestetik moddalardan 
foydalanish orqali fosfolipaza faolligining susaytirilishi va shuningdek Ca
2+
ionlarining ushbu ionni bog’lab oluvchi moddalarni qo’llash orqali yemirilish 
jarayonini susaytirish mumkinligi qayd qilingan. Bu ko’rinishdagi barcha 
tadqiqotlarda fosfolipidlarning gidrolizlanish darajasi va mitoxondriya yemirilishi 
o’rtasida yaqqol ifodalanuvchi korrelyatsiya kuzatiladi.
Alohida ajratib olingan mitoxondriyalarda muhitga ATF qo’shish orqali 
yemirilgan membranalarni ma’lum darajada qayta tiklash imkoniyati mavjud. 
Bunda fosfolipidlarning qayta sintezlanish jarayoni amalga oshadi, ya’ni 
mitoxondriyaning yemirilgan membranalari tiklanishi amalga oshadi va membrana 
o’z funksional faolligini qayta tiklashi kuzatiladi. Bu jarayonni quyidagi 
ko’rinishda sxematik tarzda ifodalash mumkin: