Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
226 
o’zlashtirilayotgan faoliyatning mohiyatiga bog’liq maqsadlar va sheriklikdagi shaxs 
pozitsiyasini boshqarish istaklarining yuzaga kelishidir.
NUQTALAR O’RNIGA FORMULALAR (Uglerodning kimyoviy xossalari misolida).
Uglerod odatdagi xaroratda uncha faol emas, qizdirilganda ko’plab moddalar balan 
ta`sirlashadi, galogenlardan faqat …. bilan bevosita ta`sirlashadi.
….bilan kimyoviy reaktsiyaga kirishib ikki xil oksid hosil qiladi. Metallar bilan turli 
sharoitlarda birikib .…..tarkibli karbidlar hosil qiladi. Ba`zi metall karbidlari ulgerodning 
metall oksidlari (…… va….) bilan ta`sirlashuni natijasida olinadi.
Ayrim metall karbidlari suv yoki kislotalar bilan ta`sirlashib uglerodning vodorodli 
birikmalari …. va…. kabilarni hosil qiladi. Bunda metan asosan …..dan olinadi. 
Uglerod …… kislota bilan ham ta`sirlashib uch xil oksid …, ……, …., hosil qiladi. 
Kvartsni uglerodning allotropik shakl o’zgarishi bo’lgan namunasi bilan elektr pechida 
qaytarilganda kremniy karbid – juda qattiq, suyuqlanmaydigan, kimyoviy barqaror 
modda - …. karborund olinadi. Uglerod kuchli qaytaruvchilardan biri bo’lib, metall 
oksidlari (masalan …… va ……..) bilan ta`sirlashganda metallarni erkin xolgacha 
qaytaradi.
Javoblarni quyidagilar ichidan tanlang:
SiO
2
, F
2
, C
2
H
2
, O
2
, Al
2
O
3
, CO
2
, Al
4
C
3
, CaO, 
CH
4
, H
2
O, SO
2
, FeO va CuO, MeC
2
, H
2
SO
4
, 
Javoblar betartib berilgan bo’lib, topshiriqda ular ichidan eng to’gri formulani topish 
va reaktsiyasini yozish topshirig’i beriladi.
To’g’ri javoblar:
F
2
, O
2
, MeC
2
, Al
2
O
3
, CaO, C
2
H
2
, CH
4
, Al
4
C
3
, H
2
SO
4
, CO
2
, SO
2
, H
2
O, 
SiO
2
, SiС, FeO va CuO. 
Mazkur usulning o’ziga xosligi shundan iboratki, bunda o’rganuvchilar darslik yoki 
matnni diqqat bilan o’qish va undagi reaktsiya tenglamalariga e`tibor qaratish va shu 
orqali uglerod va uning ayrim birikmalarini olinishi hamda xossalarini muammoli mashq 
orqali o’rganish imkoniyatiga ega bo’lishlari mumkin. Bundan tashqari, bu usul 
o’quvchilarni e`tiborini diqqatini jamlash, mustaqil fikrlashga undashi mumkin. Bunda 
o’rganuvchi jumladan o’quvchi darslik va matn ustida ishlash, moddalarning kimyoviy 
formulalari va reaksiya tenglamalarini o’rganish, ko’proq yodda saqlab qolish, 
mavzulararo (moddalar va ularning xossalari, kimyoviy formulalar, kimyoviy reaksiyalar, 
noorganik moddalarning muhim sinflari va ular orasidagi genetik bog’lanish va boshqa) 
bog’liqlikni o’rganish malaka hamda ko’nikmalariga ega bo’ladilar. O’qituvchi tomonidan 
bu usul o’tilgan mavzuni so’rab baholash yoki yangi mavzuni mustahkamlashda 
qo’llanganda (5-7 daqiqa), o’rganuvchilarni o’zaro hamkorlikka chorlash, diqqatini jalb 
qilish, muammoni xal etishga undash orqali ularni bilimlarini oshirishga xizmat qilishi 
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. K.X.Raximova, M.S.Zokirova, E.T.Mirzajonova «Tahlim jarayonida interaktiv 
usullarni qo‘llash» uslubiy qo‘llanma. Farg‘ona-
 
2008. 27 b.
2. Sayidahmedоv N «Yangi pedagоgik texnоlоgiyalari» «Mоliya» Tоshkent 2003 yil. 
3. Qоsimоv A.X, Xоliqоva F. “Pedagоgik maxоrat va Pedagоgik texnоlоgiyalar” 
Tоshkent, TATU 2004 yil. 
4. Абдулхаева М.М. Мардонова У.М. Кимё, Узбекистон. 2002й, 659 бет.
5. I.R. Asqarov va boshq. 9- sinf kimyo darsligi. Toshkent «O‘zbekiston” 2019. 

---