Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

NAMANGAN VILOYATI AYRIM TUMANLARIDA ARTEMISIA (L). SHUVOQ 
TURKUMI TURLARINING MORFOLOGIYASI VA TARQALISHI. 
NamDU 1-bosqich magistranti Olimjon Sobitov Tursunpo`lot o`g`li 
Kalit so`zlar: Artemisia, vegetatsiya davri, adirliklar, hayotiy shakl. 
Annotatsiya: Quyida Artemisia L. (shuvoq) turkumi ayrim vakillarining 
morfologiyasi, tarqalishi, ahamiyati hamda ularni vegetatsiya davrining turli muhitlarda 
turlicha amalga oshganligi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ekspeditsiya olib borilgan 
hududlarning mart oyi ohiridagi holati hamda o`simliklarning vegetatsiya davri aks 
ettirilgan fotolavhalar va gerbariylar keltirilgan. 
Artemisia L. (shuvoq) turkumi Asteraceae (murakkabguldoshlar) oilasiga mansub 
bo`lib, ko`pchilik turlarining hayotiy shakllari o`tsimon tuzilishga ega bo`lgan o`simlikdan 
tashkil topgan. Murakkabguldoshlar oilasi gulli o`simliklar ichida eng katta oila 
hisoblanadi. Ushbu turkumning turlari orasida kamdan kam holda bir yillik turlar 
uchraydi. Oila vakillarining asosiy qismi ko`p yillik o`tlar bo`lib, faqat tropiklarda buta, 
liana, yarim butalar va daraxtlar uchraydi. [1,2]. 
Artemisia L. (shuvoq) turkumi vakillari turli xil ekologik sharoitlarda o`sishga 
moslashgan o`simliklar hisoblanadi. O`zbekiston cho`llari Turon provinsiyasi tarkibiga 
kiradi. Yillik o`rtacha harorat 14°C, yillik o`rtacha yog`in miqdori 130 mm. Quyosh 
nurlanishining o`rtacha davomiyligi 3000 soatni tashkil etadi. O`zbekistonda Artemisia L. 
turkumining asosiy turlaridan tashqari begona o`t sifatida tarqalgan turlari ham ma’lum. 
Turon cho`llarida 
A. diffusa Krasch., A. turanica Krasch., A. terrae-albae Krasch
kabi turlar 
ko`p tarqalgan. 
Artemisia diffusa
O`rta Osiyoning janubiy qismlarida tarqalgan turi 
hisoblanadi. Balandligi tahminan 20-50 sm gacha, zich sershox buta. Aynan shu tur cho`l 
zonasining turli tuproq tiplarida ko`proq tarqalgan va ustundir. O`zbekistonda 50 ga 
yaqin A. diffusa assotsiatsiyasi tavsiflangan bo`lib, ularda 140 ta tomirli o`simliklar: 34 ta 
buta, 28 ta ko`p yillik o`t va 77 ta bir yillik turlar mavjud (Granitov 1964; Melnikova 1973; 
Momotov 1973; Zokirov 1973). [3].
Artemisia turkumi vakillari Yevroosiyo, Shimoliy va Janubiy Afrika mo`tadil zonasi, 
Yevropa, Yaqin Sharq, Afg`oniston, Pokiston, Xitoy, Koreya, Yaponiya, Hindistonda 
tarqalgan. Turlarning eng ko`p soni Rossiyada (180 tur), asosan Yakutiyada (22 tur), 
Sibirda (70 tur), Buryatiyada (46 tur), Xitoyda (200 tur) uchraydi. Qozog`istonda 81 ta, 
Yaponiyada 50 ta, Eronda 35 ta, Yevropada 57 ta, Pokistonda 38 ta tur uchraydi. Ulardan 
34 tasi Markaziy Qozog`iston hududida o`sadi, ular orasida hali o`rganilmagan endemik 
va noyob o`simliklar ham bor [4]. 

---