|
Bajarilishi:
1) Otdan sifat yasovchi qo‗shimchalar:
-liq, -lig, -lik, -lig / -luq, -lug, -luk, -lug
affiksi. Huast. da:
adaqlig
-
oyoqli,
ayig qilinclig
- gunohkor,
agulug
- og‗uli, zaharlangan, zaharli,
aksuklug
- gunohkor, aybdor, nuqsonli,
butlug
- butli, oyoqli,
kuclug
-
kuchli; QB da:
yaraglig
-
yaroqli,
owutlug
- andishali,
uquslug
- zakovatli,
biliglig
- bilimli,
erklig
-
erkli, erkin,
turlug
- turli, har xil,
unlug
-
mashhur, taniqli.
―Kitob-i tarjumon-i turkiy‖da qayd etilishiga ko‗ra, bu qo‗shimcha
―qipchoq tili‖da
-lu, -lu
shaklida qo‗llangan:
atlu
- otli,
esaklu
- eshakli,
mallu
- molli,
tewalu
- tuyali,
saqallu
- soqolli (KTT.72).
-si'z, -siz / -suz, -suz
affiksi. QB da:
yaraqsiz
- yaroqsiz,
tubsuz -
tubsiz;
KTT da:
atsiz -
otsiz,
tewasiz -
tuyasiz,
esaksiz -
eshaksiz,
susiz -
suvsiz,
malsiz -
molsiz,
saqalsiz -
soqolsiz,
etmaksiz -
nonsiz.
-qi, -ki
affiksi. Otlarga qo‗shilib, tegishlilik, qarashlilik ma‘nosidagi sifat
yasaydi. MK da:
ozaqi bilgalar -
burungi donishmandlar,
qutqi er -
35
xushmuomala kishi,
ewdaki taqagu -
uydagi tovuq; AH da:
ozaqi masal -
qadimgi maqol. Qiyoslang, hozirgi o‗zb.:
qiski, yazgi, ertaki, kecki.
Hozirgi o‗zbek tilida ushbu qo‗shimcha fe‘llarga qo‗shilib belgi,
xususiyatni bildiruvchi sifatlar hosil qiladi:
oynaqi, vaysaqi.
-cil, -cil
affiksi. MK da:
yamgurcil yer -
yomg‗irchil yer,
tupcil yer -
sershamol yer,
igcil (ig -
―kasal‖ so‗zidan) - kasalmand.
-saq, -sak
affiksi. QB da:
bagirsaq (bagir -
―bag‗ir, yurak‖ so‗zidan) -
mehribon,
ulugsaq -
ulug‗vor.
-sig, -sig
affiksi. QB da:
qulsig -
qulsifat,
begsig -
beksifat,
ersig -
javonmard.
2) Fe‘ldan sifat yasovchi qo‗shimchalar:
-qir, -gir / -qur, -gur, -kir, -gir / -kur, -gur
affiksi:
uygur (uy
-―bir,
ittifoq‖ so‗zidan. Qiyoslang:
sut uyidi ~ sut uwidi).
Hozirgi o‗zb.:
tapqir,
capqir, ucqur, conqir (
-qin, -gin / -qun, -gun, -kin, -gin / -kun, -gun
affiksi. Hozirgi o‗zb.:
turgun, uygun (uy
- ―bir, yagona‖ so‗zidan),
josqin, xargm.
-g / -q, -g / -k
affiksi. iB da:
yaruq
- yorug‗, ravshan; QB da:
qurug
-
qurug‗, bo‗sh,
uSug
- uyg‗oq; AH da:
acig
- achchiq,
yumsaq
- yumshaq,
sucug
- shirin.
-qaq, -kak / -gaq, -gak
affiksi. Hozirgi o‗zb.:
yapisqaq, tirisqaq, taygaq,
uyusqaq.
-nc
affiksi. To‗nyuquq bitigida:
bulganc
- bulg‗angan, parokanda (xalq),
tarqanc
- tarqoq (xalq).
-ri, -ri
affiksi. Ko‗k turk bitiglarida:
egri.
Hozirgi o‗zb.:
togri (tog
- ―tik‖
so‗zidan),
ayri, egri, bugri (
-qas, -kas
affiksi. Hozirgi o‗zb.:
ayqas (ay
- ―bo‗lak‖ so‗zidan.
Chog‗ishtiring:
ayri, ajra
so‗zlari ham shu o‗zakdan),
uyqas (uy
- ―bir,
umum‖ so‗zidan),
calkas.
Chog‗ishtiring,
ayaqdan caldi, ayagini calistirib
otirdi
birikmalaridagi
cal
ham ayni o‗zakdan.
-l
affiksi. MK da:
tukal
- tugal,
qizil
- qizil,
yasil
- yashil.
-cig, -cig
affiksi.
Qus balasi qusincig, it balasi oxsancig. -
Qush bolasi yirganchiq, it
bolasi o‗xshanchiq (MK.III.250).
-din, -din
affiksi. Hozirgi o‗zb.:
aydin.
-un, -un
affiksi. QB da:
tolun -
to‗lin (oy),
tuzun -
to‗g‗ri, chin.
Sifatlarda daraja ham bor. Qadimgi turk yozma adabiy tilida qiyosiy
daraja
-raq, -rak
affiksini qo‗shish yo‗li bilan hosil qilinadi. Masalan, QB da:
orurak
(yuqoriroq),
yaruqraq
(yorug‗roq).
Orttirma darajani bildiruvchi ―juda‖ ma‘nosida
edi~eSi
so‗zi qo‗llaniladi.
36
Masalan, ―Qutadg‗u bilig‖da:
ESi kecki soz- ol masalda kelir.
- Bu ta‘birda
keladigan juda eski so‗zdir (QB.107).
ESi yaqsi aymis aziglig kur er.
- Juda
yaxshi aytibdi oziqli, jasur kishi (QB.279).
Yodgorliklarda belgining ortiqligi yoki kamligini bildiruvchi vositalar
ham bor. Belgining ortiqligi so‗zning birinchi bo‗g‗iniga [p] tovushini
qo‗shib, uni takrorlash yo‗li bilan hosil qilingan. Masalan, ―O‗g‗uzxoqon‖
dostonida:
ap- aq, qip-qizil, qap-qara.
Foydalaniladigan adabiyotlar:
1.Fozilov E. O‘zbek tilining tarixiy morfologiyasi. - Toshkent, 1965.
2.A.Muxtorov, U.Sanaqulov. O‘zbek adabiy tili tarixi. T. 1995
3. Maлов С.E. Памятники древнетюркской письменности. M.-Л., 1951.
4. Mahmudov Q. O`zbek tilining tarixiy fonetikasi. – T., 2006.
Elektron ta‟lim resurslari:
1. www. literature.uz.
2. http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism.
3. http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html.
4. http://www.utpa.edu/faculty/mglazer/Theory/structuralism.htm.
5.
http://www.eng.fju.edu.tw/Literary_Criticism/structuralism
6. www.catuzmu.
7.
www.natl.uz
8-amaliy mashg‟ulot: Son turlari. Sanoq, jamlovchi, tartib sonlar,
Do'stlaringiz bilan baham: |
