Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

numerativ so„zlar. 
Reja: 
1.
Eski turkiy tilda son haqida. 
2.
Sodda va murakkab sonlar.
3.
Murakkab sonlarning hosil qilinishi. 
 
Bajarilishi: 
Sonlar
kimsa yoki narsalarning sanog‗ini, sirasini, chamasini, to‗dasini 
bildiradi. 
Eski turkiy tilda ―sanoq‖ni 
saqis
deyilgan. Bitiglarda 
san saqis
atamasi 

---

37 
ham uchraydi, bu ―son sanog‗i, hisob‖ ma‘nosini bildiradi. Bu so‗z ayrim joy 
otlari tarkibida hozir ham uchrab qoladi. Masalan, Toshkentning Eski 
shaharida 
Saqicman
degan mahalla bor. Ushbu toponim shunday yasalgan: 
saqis
(sanoq) so‗zidagi [s] tovushi [c] ga aylangan; 
-man
- kishi oti yasovchi 
qo‗shimchadir. Chog‗ishtiring, hozirgi o‗zb.: 
taparman- tutarman.
Yoki 
turkchada: 
ogretmen -
―o‗qituvchi‖. Demak, 
saqicman (
so‗zi 
―sanoqchi, hisobchi‖ degan ma‘noni bildiradi. O‗tmishda bu so‗z 
lavozimlardan birini anglatar edi. Chamasi, xon saroyida yoki davlat 
idoralarida hisob-kitob ishlari bilan shug‗ullanuvchi kishi shu mahallada 
yashagan, mahallaning oti ham shundan kelib chiqqan bo‗lishi kerak. 
Turkiy tillar tarixida sanoqning kelib chiqishi kishining o‗zidan 
boshlangan. To‗g‗rirog‗i, kishi o‗z barmoqlarini sanash orqali sonlarga ot 
qo‗ygan. E‘tibor qaratadigan bo‗lsak, o‗ngacha bo‗lgan sonlarning kelib 
chiqishi, ularning tub, lug‗aviy anglami kishi barmoqlarining oti, o‗rni yoki 
holati bilan bog‗lanadi. Masalan, 
bir
soni bosh barmoq (xalq tilida 
basmaldaq)qa
bog‗lanadi. 
ikki
undan keyingi (bosh barmoqdan keyingi ilk 
barmoq); 
uc
- qo‗lning eng uchida joylashgani uchun shunday atalgan va b. 
O‗ngacha bo‗lgan sonlarning atalishini etimologik jihatdan o‗rganib chiqilsa, 
bu fikr o‗z tasdig‗ini topadi. Bu hodisa turkiy tillarda son turkumining kelib 
chiqishi, eng muhimi, turkiy tillarning tarixiy ildizlari kishilik jamiyatining 
ilkin chog‗lariga, tilning yuzaga kelish paytlariga ildiz otganidan belgi 
beradi. Demak, son turkumiga kiruvchi so‗zlarimiz bizga jamiyatining ilkin, 
kishi sanashni o‗rgana boshlagan chog‗laridan qolgan meros ekan. Qadimgi 
turkiy til davrida esa son turkumi takomillashib, tugal bir tizimga aylangan 
edi. 
Qadimgi turklarda ―nol‖ yo‗q, chunki ―nol‖ - yo‗q son. Sanoq ―bir‖dan 
boshlanadi. Kishi tug‗ilgan chog‗da bir yosh sanalgan, ona qornidagi davri 
qo‗shib hisoblangan. Bir yil o‗tgach, ikki yoshga to‗lgan va shu sanoqda 
yoshiga yosh qo‗shila borgan. 
Sanoqda 
bir
- so‗zlovchi demak, ya‘ni ―men‖dir (mening o‗zim, men 
turgan yer yoki men tutgan narsa). ―Men‖ qadimgi turkiy tilda 
bi
bo‗ladi. Bu 
so‗z 
biru~beru
ko‗makchisining tarkibida ham saqlangan. 
-ru
- 
jo‗nalish kelishigi 
qo‗shimchasi, 
beru
- ―men tomon‖ degani, hozirgi o‗zbekchada beri 
deyiladi. Masalan: 
beri kel, kopdan beri. Bir 
ning tarkibidagi 
bi
- 
so‗zlovchi(―men‖)dir. Demak, sanoq so‗zlovchining o‗zidan boshlanadi. 
Hozirgi o‗zbek tilida sonlarda yasalish yo‗q. Qadimgi turkiy tilda esa 

---

38 
sonlarda yasalish bor. Ularning morfem tarkibini tiklash ham mumkin. 
Masalan: 
iki
ning asli 
ilki
dir 
(il- ki>ilki>iki.
Hozirgi o‗zb.: ikki). Qadimgi 
turkiyda 
il
- ―old‖ degani. ―Poygak‖ ham