183
tarbiyasi deb bildilar. Buning uchun o‘z-o‘ziga tahlil, tanqid va nazorat qilish
lozim sanaladi. Bu bilan so‘fiy o‘z qusur va nuqsonlarini malomat tilida fosh etadi.
Oshiqlarg‘a dunyoda xorliq, zorliq, malomat,
Malomatsiz, mehnatsiz oshiqman deb aytmasun...
Shuningdek, u o‘zini o‘zgalarning riyokorligidan, hasad,
fitna kabi
qabihliklaridan asraydi. Adabiyotshunos Ibrohim Haqqul bu suluk vakillari haqida
to‘xtalar ekan: “O‘zgalarning yolg‘onu riyokorliklaridan so‘z ochish oson, biroq
o‘zingdagi qalloblik va riyoning pardalarini yirtish matonatli ishdir.
Malomatiyyachilar mana shunday matonat uchun kurashganlar”, deydi.
Lekin Yassaviyning qarashlarida bu tariqatning boshqa vakillardan farqli
jihatlar ham ko‘zga tashlanadi. Xususan, u umrining ma’lum bosqichida
tarkidunyochilikni ixtiyor etgani buning yaqqol dalilidir. Bu uzlatning sababini
yassaviyshunoslar quyidagicha izohlaydilar:
Birinchidan
,
Yassaviy jamiyatdan emas, undagi zolim, takabbur, qabih va
badnafs kishilardan o‘zini chetga oldi.
Ikkinchidan
, Haq yo‘liga kirgan so‘fiy o‘z nafsini tarbiyalashi uchun nafsoniy
istak-xohishlarini o‘ldirishi kerak edi. Istak-xohish asli nafsoniyatga doir, uni
o‘ldirish nihoyatda mushkuldir. U, albatta, badal talab qiladi. Bu badal boshqacha
yashash xohishidir. Binobarin, xohish mavjud sharoitda tug‘iladi va o‘ladi. Lekin
bu boshqa sharoit mavjudligini, unda hayot davom
etishi mumkinligini rad
qilmaydi. Yassaviy o‘zini nazariy jihatdan emas, amalda ham mavjud voqelikdan
ajratadi.
Uchinchidan
, Yassaviyda nafs tarbiyasi muhim o‘rin tutadi. Bunda so‘fiy
ko‘ngil xilvatiga muhtojdir. Ko‘ngil taassurotlardan xoli bo‘lmas ekan, xilvat tuya
olmaydi.
Shoir “Hikmatlar”i mohiyatini jamiyatdan uzilishni targ‘ib qilish emas, balki
insoniyatning komillikka erishuvi uchun kurash tashkil etadi. Chunki tasavvufning
mohiyati ham Haqga intilish, yaqinlashish bo‘lib, buning uchun, Navoiy ta’biri
bilan aytganda, “ko‘ngilning xilvatin matlub g‘ayridin orit”moq kerak bo‘lgan.
184
Ta’kidlash lozimki, Yassaviy qarashlari o‘z davrida eng faol, ilg‘or va
ommaviy ta’limot sifatida maydonga chiqdi. Yassaviyga ergashuvchilar soni unga
zamondosh bo‘lgan Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja
Hasan Andoqiy, Shayx Najmiddin Kubro kabi murshidlarga ergashuvchilardan
ortiqroq bo‘lsa bor-u, kam emas edi. «Madinada Muhammad,
Turkistonda Xoja
Ahmad» degan naqlning paydo bo‘lishi ham bu ulug‘ avliyoga bo‘lgan xalq
e’tiqodining yorqin ifodasidir.
Yassaviyning suluk nizomi unga nisbat beriluvchi asar – “Faqrnoma”da ham
aks etadi. quyidagi jumlalar uchraydi: “Ey tolib, agar haqni talab qilib, topay
desang, andoq pirga qo‘l bergilkim, shariatda orifi billoh bo‘lsa, tariqatda voqifi
asror bo‘lsa, haqiqatda komilu mukammal bo‘lsa, ma’rifatda daryoyi ummon
bo‘lsa, andoq pirga qo‘l bergilkim, saodat bo‘lg‘ay”.
Bu qarashda maksimal
talablar ifodalangan, albatta. Lekin bu talablarda Yassaviyning o‘z-o‘ziga talabi
ham ayon bo‘ladi.
Umuman, “Faqrnoma” o‘z nomiga ko‘ra, asosan, tariqatda faqirlikning
benihoya muhim ekanini ko‘rsatib berish maqsadida yaratilgandir. Unda xoh pir va
shayxlik martabasi talablari bo‘lsin, xoh darvesh va so‘fiy talabi, faqirlikning
vojibligi uqtiriladi. Muallif Hazrat Alidan iqtibos qilib darveshlikda 40 maqom
borligini ta’kidlaydi
va ularni shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqatda 10 tadan
ekanini zikr etadi.
Shuningdek, asarda faqirlik suratining ta’rifu tavsifi, faqirlik martabasining 10
maqomi, 10 nuri, 10 yo‘li va 10 o‘rni haqida fikr yuritiladi. Aytilgan maqom va
martabalarga amal qilmaganlarning daraja topa olmaganlari ham risolada misol
orqali bayon qilinadi.
Faqrning ulug‘ fazilat ekani din va tasavvufning har bir vakili tomonidan
e’tirof qilingan. Bir jihat e’tiborliki, har bir shayx faqr maqomini o‘zicha
belgilaydi, ular bir-birlariga mos tushishi ham, tushmasligi ham mumkin.
Asarda
ulardan ham namunalar keltirilgan. Muallif ularga o‘z qarashlarini ilova qiladi.
Unga ko‘ra, faqr 6 odob (sukut, pir oldida xomush turib, uning ijozati bilangina
185
gapirish, odamlar bilan xushmuomalalikda bo‘lmoq, xos olimning xizmatini
qilmoq, nafsni o‘ldirib, havo va havasni tark qilmoq)dan; 8 maqom (tavba, ibodat,
muhabbat, sabr, shukr, rizo, zuhd, oriflik)dan; 7 martaba (juvonmardlik, sipohiylik,
xirqa, sabr, qanoat, shukr, tavakkul)dan iborat. Ko‘rinib turganidek, risola talqiniga
ko‘ra shayxda ham, darveshda ham bo‘lishi lozim
barcha fazilatlar faqrga
asoslanadi. Shuning uchun ham Yassaviy o‘z ta’limotida faqrni yetakchi
konsepsiyaga aylantirdi.
Shuni ham qayd qilish joizki, risola azaldan Yassaviy asari sifatida ko‘rsatib
kelinadi. Lekin uning boshqa kishi tomonidan yozilgani “Hazrati Sulton Xoja
Ahmad Yassaviy andog‘ aytibdurlarkim”, “Hazrati Xoja Ahmad Yassaviy
rahmatullohi alayh aydilarkim” kabi iboralar orqali yaqqol sezilib turadi. Lekin
muallif uni o‘ziniki ham demaydi, balki vasiyat sifatida eslatadi. Shu eslatma uni
Ahmad Yassaviyga taalluqliligini tasdiqlashi mumkin.
Yassaviy ta’limoti keyinchalik “Yassaviya tariqati” deb ham yuritilgan. Bu
ta’limot uning shogirdlaridan bo‘lgan Sulton Ahmad Xaziniy tomonidan “Javohir
ul-abror min amvojil-bihor” asarida ham yoritib berilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
