Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

SO‘ZBOSHI 
O‘zbek adabiyotining uzoq tarixini o‘rganish uning shakllanishi va taraqqiyoti 
omillarini chuqur hamda atroflicha tasavvur qilish imkonini berishi bilan birga 
hozirgi avlodlar tafakkurida milliy o‘zlikni anglash, g‘urur va iftixor tuyg‘ularini 
yuksaltirish, ma’naviy olamlarini boyitishda ham mislsiz darajada katta ahamiyat 
kasb etadi. Bu maqsadda mamlakatimizda juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. 
Prezidentimiz asarlarida ularning g‘oyaviy, mafkuraviy va metodologik asoslari 
o‘z ifodasini topmoqda. Jumladan, Sh.M.Mirziyoyevning “Adabiyot va san’atga, 
madaniyatga e’tibor-bu avvalo, xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini 
buyuk shoirimiz Cho’lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa, millat 
yashashi mumkinligini unutishga bizning also haqqimiz yo’q”
1
, degan so‘zlari bu 
boradagi harakatlarning tub mohiyatini ifodalaydi. 
O‘zbek adabiyoti tarixi fanidan darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratish 
borasida katta tajriba to‘plangan. N.Mallayev, V.Abdullayev va G‘.Karimovlar 
tomonidan tayyorlanib nashr qilingan bu fan darsliklari mutaxassis tayyorlovchi 
fakultetlar talabalari va tadqiqotchilar uchun uzoq yillar munosib xizmat qildi. 
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida o‘zbek adabiyoti tarixi 
bo‘yicha tayyorlangan besh jilddan iborat akademik nashr ham ta’limiy va ilmiy 
taraqqiyotda alohida ahamiyat kasb etib keldi. Ularning hammasi ham faktik 
materiallarga shu darajada boy ediki, bu mualliflarning o‘zlarigacha o‘zbek 
adabiyoti tarixi bo‘yicha mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan amalga oshirilgan 
tadqiqotlarning 
hech 
biridagi 
faktik 
ma’lumotni 
nazardan 
chetda 
qoldirmaganliklarini ko‘rsatar edi. Mazkur darslik va akademik nashrlar ana shu 
xususiyatlari bilan adabiyot fani va ta’limi rivojiga xizmat qildi. 
Lekin talaba va tadqiqotchilarga taqdim qilinadigan asarlar va ularning tahlili, 
qolaversa, ma’lumotlarning berilish tartibi haqida bunday fikrlarni aytish qiyin. 
Albatta, ulardagi bunday taqdim, tahlil va tartiblar, shuningdek, g‘oyaviy 
1
Mirziyoyev Sh.M. 2017 yil 3-avgustdagi mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi “adabiyot 
va san’at, madaniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir” 
mavzusidagi nutqi. uza.uz\...\ adabyet-va-sanat-madaniyatni rivojlantirish-khal-. 

---

4 
tahlillarga zo‘r berilib, badiiy tahlillarga kamroq e’tibor qaratish, tahlillar 
xulosasining hukm darajasiga olib chiqilishi, boshqacha fikrlar bo‘lishi va 
bildirilishiga yo‘l qo‘ymaslik kabi uslublar tanlanishi mualliflar xohishi bilan 
emas, balki mafkuraviy prinsiplarga ko‘ra amalga oshirilgan edi. Xuddi mana shu 
jihatlar istiqlol yillarida mumtoz adabiyotimiz tarixini o‘rganuvchilar uchun darslik 
va o‘quv qo‘llanmalarini qayta yozish zaruratini kun tartibiga qo‘ydi. Bu zaruratni 
anglagan bir guruh olimlarimiz o‘zlarining dastlabki urinishlarini e’lon qilishga 
ham ulgurdilar. Darslik va qo‘llanmalarning keyingi namunalari hozircha keng 
doirada e’tibor qozonmadi. Bu holni, bizningcha, hozirgi darsliklarda 
mavzularning nisbatan qisqa va ma’lumotlarning torligidan tashqari, ularning 
yaratilish uslubida ham o‘ziga xos yangilik ko‘zga tashlanmayotgani bilan izohlash 
mumkin.
Bundan tashqari, zamonaviy texnologiyalar rivojlangan sharoitda badiiy ijod 
namunalari tadqiqi va talqinlarini yuksak darajaga olib chiqmasdan ko‘zlangan 
maqsadlarga erishib bo‘lmaydi. Ushbu qo‘llanmada uslubni ham, ma’lumotlar 
tartibini ham yangilashga, shuningdek, tahlillar qatorida nazariy tushunchalardan 
saboq berishga harakat qilingani sababi shunda. 
Fanni turli bosqichlarda o‘qish va o‘qitishning o‘ziga xos talablari borligi 
yaxshi ma’lum. Binobarin, adabiyot tarixini maktab, o‘rta maxsus va oliy ta’limda 
o‘rganishning farqini talabaga uqtirish birinchi galdagi vazifalardan. Maktab va 
o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchi taqdim qilingan ma’lumotni o‘zlashtirish 
qobiliyatiga ega bo‘lishi yetarli. Oliy ta’limda esa taqdim qilinayotgan ma’lumot 
va materiallarga mutaxassis sifatida yondashuv, nuqtai nazar shakllanishi lozim. 
Bu talabadan badiiy matn tahliliga zamon talablaridan kelib chiqib yondashuvni 
taqozo etadi. Milliy ta’limimiz tarixida bunday talab shakli bo‘lgan, uni 
“ma’nododlig‘” deb ataganlar. Ya’ni talaba berilgan matnni sharoit taqozosidan 
kelib chiqib sharhlash, izohlash va talqin qilish layoqatiga ega ekaniga ko‘ra 
baholangan. Adabiyotimiz tarixida bu uslub keng amalda bo‘lib, katta ijobiy 
hodisalarning yuzaga chiqishida muhim rol o‘ynadi. Xususan, “Xamsa”dagi, 

---

5 
shuningdek “Lisonu-t-tayr” dostonlarining yaratilishida bu hol ko‘zga yaqqol 
tashlanadi. Zamonaviy pedagogikada u “mustaqil yondashuv” degan, ma’nosi 
unchalik ochiq bo‘lmagan istiloh bilan yuritilmoqda. Demak, oliy ta’limda tahsil 
oluvchi bo‘lajak mutaxassis sohaning dastlabki muhim ko‘nikmasi – 
ma’nododlikni o‘zida shakllantirishi uchun unga foydalanish uchun taqdim 
qilingan darslik yoki o‘quv qo‘llanmasi yordam berishi zarur. Ushbu qo‘llanmada 
bu borada ham tajriba tariqasida tavsiyalar kiritildi. 
Qo‘llanmani yaratishda o‘z maslahatlarini ayamagan O‘zbekiston Milliy 
universiteti va Qarshi davlat universitetlarining adabiyotshunos olimlariga samimiy 
minnatdorlik bildiramiz. Shuningdek, qo‘llanmaga uni takomillashtirish uchun 
bildiriladigan xolis fikrlarni mamnuniyat bilan qabul qilamiz.