|
Rabg‘uziyning shoirlik mahorati
. Nosiruddin Rabg‘uziy mahoratli nosirgina
emas, nozikta’b shoir hamdir. “Qisasi Rabg‘uziy”dagi qissa va hikoyatlar orasida
o‘nlab she’rlar ham mavjud. Bu she’rlarning aksariyati mazmun jihatidan
payg‘ambarlar, sahobalar, payg‘ambar avlodlari va To‘qbug‘abek haqida, ularning
madhlari ko‘rinishida bo‘lsa-da, ular shunchaki maddohlik nishonalari emas. Balki
chinakam shoirning kechinmalari ifodasi, inson tuyg‘ulari va olam, hayot
go‘zalligi tasvirlari ekani bilan ham qimmatga ega. Ular turli janrlar shakllarida
yozilgan bo‘lib, turkiy she’riyatning Rabg‘uziy davridagi bosqichini ilmiy
tavsiflash uchun qimmatli material bo‘la oladi.
“Qisas” muqaddimasida Nosiruddin To‘qbug‘abek madhida yozilgan she’r
musallas (uchlik) shaklida bo‘lib, shoir nazmiy salohiyatini yaqqolroq anglash
imkonini beradi:
Ilhoq umul, tuzun qiliq,
Bilig arig‘ haddin chiqo,
Ko‘kdin adizrak himmati.
Mavrisi beklik dinida,
So‘rar ani yulnub yaqo,
Qizg‘anchi uqbo milkati...
Tasbih ayurda xushlanib,
Injulanur yoshi oqo,
Eshtilsa Qur’on oyati.
217
Erdamlari yavloq telim,
Tuz so‘zlayur so‘zni uqo,
Ortug‘ yarog‘lig‘ siyrati.
Rabdin ato bo‘lub anga,
Haq bermishi qutlug‘ baqo,
Ko‘rkluk sifatlig‘ suvrati.
Ezgu qiliq birla yurub,
Do‘st qizg‘anur, dushman biqo,
Ortur qamug‘din hurmati...
Yoshi kichik yo‘ni ulug‘,
Zoti arig‘ bek To‘qbug‘o,
Ul Nosiruddin kunyati
...
She’r aruzning rajaz bahrida yozilgan (mustaf’ilun, mustaf’ilun). Qofiyalanish
esa a-b-v, g-b-v, d-b-v, ye-b-v va h. tartibda amalga oshirilgan. SHe’r qasidaning
o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, sodda va ayni paytda mukammal namunasi bo‘la
oladi.
Nazm, she’r yoki bayt sarlavhasi ostida kelgan kichik she’rlar ham adibning
shoirlik iqtidorini baholashda katta rol o‘ynaydi:
Ko‘z ko‘rgani – jamol ul,
Sevmak ani halol ul.
Andog‘ jamol ko‘rubon,
Kim sevmasa, vabol ul
.
Yoki:
Sabo esnayurda yig‘och bong solar,
Bulut yig‘layurda chechaklar kular.
Bu mundog‘ chechaklikda ko‘nglum bu kun
218
Saning birla bo‘lub ovunmoq tilar.
SHe’rlarda aruz qonuniyatlariga qat’iy amal qilinishi barobarida badiiy
san’atlardan ham unumli foydalanilgan.
Asarning “Bahoriyoti mavloni Nosiruddin Rabg‘uziy” faslida keltirilgan
g‘azal bu janr “navro‘zi” – taraqqiyot yo‘li boshlanganini ko‘rsatadi:
Kun hamalga kirdi ersa keldi olam navro‘zi,
Kechdi bahman zamharir qish, qolmadi qori, buzi
(muzi).
Bahorga nisbatan «olam navro‘zi» ifodasi qo‘llansa, qishga nisbatan “bahman”
(ayoz, izg‘irin) «zamharir» (qirovli, qahraton) sifatlashlari tanlangan. Keyingi
baytlar bahorning xususiy jihatlarini tasvirlashni ko‘zda tutadi:
Kun kelu ming ko‘rki ortib tirilur o‘lmish jahon,
Tong badizlab naqshi birla bezanur bu yer yuzi
.
Dastlab dunyoning yangidan chiroy ochgani (“tirilur o‘lmish jahon”) qalamga
olinadi.
Tasvirda jonlantirish, sifatlash va o‘xshatishlar g‘azalda asosiy o‘rin tutadi.
Muhimi, ularda Rabg‘uziyning tasavvur kuchi va badiiy mahorati ochiq ko‘rinadi.
She’r oxirigacha optimizm – baland, ko‘tarinki ruhda yozilgan.
Yorlig‘i yopgun – bag‘irdin obug‘i yoshil, qizil,
Orasi butoq, yaburg‘oq, tol chechaklar tub tuzi.
O‘rlasa bulutlari gulchirar bog‘-u bo‘ston,
Tol yig‘ochlar yeng solishur o‘ynayurtek boy qizi
28
...
Lola sag‘roqin icharda sayrar usrub sanduvach,
Turna un tortib o‘tarda sakrashur baqlan, qo‘zi.
28
Yuqoridagi baytning qofiyasi bo‘lib kelgan so‘z (boy qizi) asarning1990 yilgi nashrida qo‘y-qo‘zi shaklida
keltirilgan. U Qozon toshbosma nashrida biz ko‘chirib yozgandek kelgan. Bizningcha, boshqa baytda “qo‘zi” so‘zi
qofiyada qo‘llangani va “tol (balandligi nazarda tutilgan) yig‘ochlar yeng solish”ini qo‘y-qo‘zilarga o‘xshatish
maqsadga muvofiq emasligi “boy qizi” variantining to‘g‘riligini ko‘rsatadi.
219
Ko‘kda o‘ynar, qo‘l solishur qug‘u, g‘oz, qil, qarlug‘och,
Yerda yugurub juft olishur os, tiyin, kish, qunduzi.
Tol yig‘ochlar minbarinda to‘ti qush majlis tutar,
Qumri, bulbul muqri bo‘lub un tuzar tun-kunduzi...
Huri ayn ujmoh ichinda yeng solib tahsin qilur,
Yoz uza mundog‘ g‘azallar aydi Nosir Rabg‘uziy
.
O‘zbek adabiyotidagi bu ilk g‘azalda Rabg‘uziy janrning barcha shakliy-badiiy
talablari mukammal darajada rioya etgan. SHe’rning matla’sidan maqta’sigacha
Navro‘z ta’rif-tavsifi aks ettiriladi.
Navro‘zi, buzi, yuzi, yozi, tuzi, qizi, juzi, qo‘zi,
qunduzi, kunduzi, yulduzi, Rabg‘uziy
so‘zlaridan tashkil topgan qofiyalar tizimi
turkiy til tarovatini ko‘rsatuvchi omillardan biri bo‘lgan. Maqta’da ilk bor taxallus
ishlatilgan g‘azal ham xuddi shu g‘azaldir.
Vazn ham o‘ynoqi. G‘azal uchun turkiy adabiyotda keyinchalik eng ko‘p
qo‘llangan vaznlardan ramal vazni tanlab olingan:
foilotun foilotun foilotun foilun
.
Rabg‘uziy zullisonayn shoir edi. Uning arab tilida yozgan she’rlari ham
talaygina. Adib u yoki bu tilda alohida-alohida she’rlar yozish bilan birga arab va
turkiy tillarda mulamma’ ham yaratdi. Bunda muallifning mahorati shundaki,
arabcha bayt qofiyasida qo‘llangan so‘zga turkiydan eng yaqin so‘z axtarib topiladi
va turkiy baytni go‘zal qofiyasi ta’minlanadi:
Yo sabohal-vajhi yo zav’u-n-nahora-l-mushtahar,
Anta ruhi vajhuka-l-maymunu shamsun am-qamar.
Elingiz chin to‘lin oytek qinayur qirg‘u qaroq,
Yuzungiz kundin yoruqroq ko‘rkungiz kun yo qamar
.
Tolati-l-ahzona dahran fa-l-habibu qad jafo,
Abduhu lam ya’t bil-kufran yavman bal shakar
.
220
La’lin ochsa yinjulardin to‘klunur turluk latif,
Ul erinning totliqig‘a qayda yetsun bol shakar
...
Kullamo tolabtu minhu bi-intiholin qublatan,
Lam yuhibbu-l-absaba zoqa qalbiy va-n-kasar.
Rabg‘uziy Nosir qo‘rursa yuz o‘vurmas ishqdin,
Bek necha bushub so‘karsa qul qachon ko‘nglin kesar
.
“Qisas” she’rlari orasida mushoara-aytishuvlar ham bor. Zulayxo va Yusuf
oralarida bo‘lib o‘tgan mojaroli voqea el orasida ko‘p gap-so‘zlarga sabab bo‘ladi.
Bunda ayollar ko‘proq Zulayxoni malomatga qoldiradilar. Shunda Zulayxo bir
guruh ayollarni chorlab qo‘llariga sabzi, pichoq beradi va uni to‘g‘rashni buyuradi.
Ayollar sabzi to‘g‘rashga tushganlarida Zulayxo Yusufni ular oldidan aylantirib
o‘tishni buyuradi. Yusufni ko‘rgan ayollar hushlarini yo‘qotadilar. Rabg‘uziy olti
ayol tilidan arab tilida baytlar yozadi va ularning turkiy tarjimasini ham keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
