214
Aydi:
– Ming yil Tubo yig‘ochinda qo‘ndum.
Yana aydi:
– Qorning naluk qora turur?
Aydi:
– Bir kun tamug‘ (do‘zax) uzasindin kechar (uchib o‘tar) erdim, o‘t issig‘i
mundog‘ qildi
...
Avj ibn Unuq timsoli xalq dostonlaridagi mubolag‘a bilan yaratilgan
bahaybat insonlar qiyofasiga monand. Uning bo‘yi
shu qadar uzunki, Nuh as.
davridagi to‘fon uning tizasiga ham yetmaydi. Tog‘lar ustiga o‘tirib, dengiz suviga
qo‘l solib katta baliqlarni tutadi va Quyoshga yaqin tutib pishirib yeydi.
Hikoya boshdan-adoq ertaksimon tasvir usulida yozilgan. Avj bir yosh qizni
xotinlikka olmoqchi bo‘ladi va uni hech kim ko‘rmas balanlikdagi tosh ustiga
yashirib qo‘yadi. Qiz bo‘y yetgach, u bilan birga bo‘la
olmasligini bilsa-da, uni
g‘orga yashirib, o‘zi uzoqlarda aylanib yuradi.
Qiz bir kuni bir yigitni ko‘rib, uni sevib qoladi. Yigit ham uni yaxshi ko‘radi.
Ular bir-birlariga yeta olmay qiynaladilar. Yigitning ohu zorini eshitib qolgan
kampir unga yordam bermoqchi bo‘ladi. Buning uchun unga bir sandiq yasatishni
buyuradi. Yigit sandiq yasatib kelgach, uni sandiqqa solib o‘zi Avjning yo‘li ustida
faryod chekib yig‘lay boshlaydi. Avj kampirdan yig‘isi boisini so‘raydi.
Kampir
o‘zida bir kishining omonati borligini, uni biror joyga qo‘ysa, o‘g‘irlatib
qo‘yishidan xavotirda ekanligini aytib, Avjning uni o‘z
uyida saqlab turishga
ko‘ndiradi. Avj sandiqni uyiga olib boradi va o‘zi yana uzoqlarga ketadi. Yigit va
qiz shu yo‘l bilan topishib, uchrashib turishadi. Avj bu holni sezib qolib,
hammayoqni ostin-ustun qiladi.
Asarda bunday epizodlar bir necha o‘rinda
uchraydi va bu voqealarning
payg‘ambarlar tarixiga hech qanday aloqasi yo‘q. Avj haqidagi hikoyada faqat
Muso as. unga duch kelib, shunday bahaybat maxluqni o‘z lashkari bilan o‘ldirgani
215
voqealarning qissaga ulanib ketishini ta’minlaydi.
Binobarin, bunga o‘xshash
epizodlar asarning o‘qilishli chiqishiga xizmat qiladi.
Asarda bahaybat odamlar timsoli ko‘p. Ular muammoli vaziyatlarning ifodasi
sifatida keltirilganini tushunish qiyin emas.
“Qisasi Rabg‘uziy”ning tili ham o‘z davrida juda ta’sirli bo‘lganiga shubha
yo‘q. Unda qo‘llangan saj’ va xalq maqollariga mos jumlalar asar badiiyati
mukammalligini oshirgan.
Bu kitobni tuzgan, toat yo‘linda tizgan, ma’siyat
yobonin kezgan, oz ozuqlug‘, ko‘p yozuqlug‘
... bu yerda saj’lanuvchi so‘zlardagi
z,
g, q, g‘
harflari
rabg‘uz
so‘zidagi harflar bilan tovushlar hamohangligini
ta’minlash uchun xizmat qildirilgan.
Asar uslubiga ko‘ra, ilohiy iqtiboslarga boy bo‘lib, adib ularni mahorat bilan,
xalq og‘zaki ijodiga xos ko‘rinishga keltirib tarjima qiladi. Masalan, arabcha “Al-
valadu fid-dunya sururun va fi-l-oxirati nurun” iborasi
O‘g‘ul-qiz go‘rga nur turur,
ko‘zga surur
... tarzida havola qilingan. Bunday saj’li birikmalar asarning bir necha
o‘rnida qo‘llangan.
“Qisas”ning ba’zi o‘rinlari xalq dostonlaridagi tasvir usuli va ritmni esga
soladi:
Yana bir rivoyatda Zulayxo amoriy (tuyaga o‘rnatilgan o‘rindiq)g‘a
o‘lturub tamoshadin kelurda Yusufga yo‘luqdi, ko‘ngul isiqdi. Azizi Misrg‘a aydi:
“Bu o‘g‘lonni sotg‘in olg‘il”. Aziz aydi: “Bizning molimiz yo‘q, baho
tegurgaymiz”. Zulayxo aydi: “Bor molimizni beraling, kizlanchilarni beraling.
Yetmasa, bo‘yumdaqi, quloqimdaqilarni chiqarib berayin”. Qulluq bog‘
bog‘langan bo‘yunga bo‘g‘moq ne kerak?! Ishq oyini birla inongan quloqqa oltun
isirg‘a ne yarashur. Aziz aydi: “Ey Zulayxo, man malikdin vakil bo‘lub Yusufni
malik uchun sotg‘in olg‘alu keldim. Sening uchun netak so‘zlayin?” Zulayxo aydi:
“Man borayin, malikni ko‘rayin, dastur bersa Yusufni sotg‘in olayin”. Yorlig‘,
Zulayxo kolobokdek o‘zin o‘tg‘a otdi, qul olur bo‘lub qulluqg‘a o‘zin sotdi. Yo‘li
Yusufg‘a tushdi, yuzi ko‘rklukka tushdi. Ol qildi (ovg‘a), olg‘a ilindi. Ko‘z birla
ko‘rayin tedi, ko‘ngul oldurdi. Uzoqqa yugurur bo‘lub tuzoqg‘a yo‘rkashdi, yo‘l
kecharda to‘lun oy ko‘rdi, bulun bo‘ldi. O‘gsiz bo‘lub otdin tushdi, chechaktek
216
mengizi so‘ldi, ag‘loq yerga sovuldi, qiz qirqinlari birla qarshu o‘lturub, un tuzub
aytu boshladi..
.
“Qisasi Rabg‘uziy”da
metafora, istiora, o‘xshatish kabi tasvir vositalaridan
ham keng foydalanilgan: bu
xatolar to‘ning
qo‘zg‘il (qo‘ygin, yechgin).
Tuzulmish
munchoq yibi uzulmishtek torilg‘ay
.
Do'stlaringiz bilan baham: 
