N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

ρ, π – tutashgan sistemalar 
Tutashgan qo‗shbog‗li sistemalar termodinamik barqaror moddalar 
bo‗lganligi uchun tabiatda ko‗p uchraydi. Bunday birikmalarga karatinlar, 
vitaminlar, tabiiy bioregulyatorlar kiradi. 
Yopiq zanjirli tutashgan qo‗shbog‗li sistemalarga a r o m a t i k
uglevodorodlar 
kiradi. 
Aromatik 
birikmalar 
molekulasida 
to‗yinmagan 
birikmalarnikiga o‗xshash qo‗shbog‗lar bo‗lishiga qaramasdan, ular birikish 
reaksiyalariga osonlik bilan kirishmaydilar. Oksidlovchilar va haroratga ancha 
turg‗un. Ular oddiy sharoitda barqaror birikmalar hisoblanadi. Aromatik 
birikmalar ochiq zanjirli tutashgan sistemalarga qaraganda termodinamik 

---

45 
barqarordir.
Aromatik birikmalarga benzol, naftalin, antrasten va boshqa kimyoviy 
xossalari bilan o‗xshash bo‗lgan moddalar kiradi.
Aromatik birikmalarning o‗ziga xos tuzilishga ega ekanligi benzol 
molekulasida yaqqol ko‗rinadi. Benzol molekulasi karkasi 6ta sp
2
- gibridlangan 
uglerod atomlaridan tashkil topgan.
Molekula yassi shaklga ega bo‗lib hamma σ-bog‗lar (C-C va C-H) bir 
tekislikda joylashgan. Oltita gibridlanmagan atom orbitallar tekislikga 
perpendikulyar va bir biriga nisbatan parallel. Har bir p-atom orbital bir birini bir 
tekisda qoplagan. Natijada yagona delokallangan π- sistema hosil bo‗lib, elektron 
zichlik ko‗proq tekislikning ikki tomonida (usti va ostida) joylashgan. π-
Elektronlar buluti π-sistemasi bo‗yicha qayta taqsimlangan. Benzol xalqasidagi 
hamma uglerod atomlari orasidagi bog‗larning uzunligi bir xil (0,139 nm). Undan 
tashqari Xyukkel qoidasiga rioya qilib molekula ma‘lum miqdorda, ya‘ni 4p+2 
(p=1 ) = 4•1 +2= 6 π -elektronga egadir. 
Benzol molekulasida atom orbitallarning tutashishi 4 rasmda keltirilgan.