N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

 
Mustaqil tayyorlanish uchun o„quv adabiyotlar 
 
1.
A.G. Mahsumov, A.J..Jo‗raev «Bioorganik kimyo» Toshkent, «O‗zbekiston 
milliy ensiklopediyasi» 2007. (68-76 bet). 
2.
Н.А. 
Тюкавкина. Руководство к лабораторным занятиям по 
биоорганической химии. M., «Медицина» 1985 г. (42-54 стр). 
3.
Н.А. Тюкавкина, Ю.И.Бауков. «Биоорганическая химия» М., «Медицина» 
1965 г. (100-112 стр). 
 
 
 
Organik birikmalarning kislotali va asosli xossalarini aniqlashda anorganik 
moddalar uchun ta‘luqli bo‗lgan Arreniusning elektrolitik dissostilanish 
nazariyasini qo‗llab bo‗lmaydi. Organik birikmalarning kislotali va asosliligi 
haqida fikr yuritganda Brensted Louri nazariyasi katta ahamiyat kasb etadi. 
Brensted Louri ta‘rifi bo‗yicha k i s l o t a l a r asoslarga proton bera 
oladigan neytral molekula yoki ionlardir. Boshqacha qilib aytganda, kislotalar 
protonlar donoridir. A s o s l a r kislotalardan proton qabul qiluvchi neytral 
molekula yoki ionlardir. Bu nazariya protolitik nazariya nomi bilan yuritiladi, 
chunki kislota va asoslik proton berish yoki qabul qilish bilan bog‗lik.
Organik birikmalarning kislotali va asosli xossalari nisbiy xossalar bo‗lib, 
kislotali xossasi asos ishtirokida, asosli xossasi esa faqat kislota ishtirokida 
namoyon bo‗ladi.
Kislota va asoslik bir-biriga bog‗liq xossalar bo‗lib, bir vaqtda sodir 
bo‗ladi. 
Kislota va asos orasidagi reaksiyaning umumiy ko‗rinishi quyidagicha: 
A – H + :B = A
-
+ B - H 
Kislota Asos Tutashgan asos Tutashgan kislota 

---

58 
Kislota proton berib tutashgan asosga aylanadi, asos esa proton qabul qilib 
tutashgan kislotaga aylanadi. Kislota bilan tutashgan asos, asos bilan tutashgan 
kislota o‗zaro proton berib va qabul qilib kislota-asos juftini hosil qiladi. Kislota 
bilan asos kislota-asosli juftlikda bir-biriga bog‗lik: kislota kancha kuchli bo‗lsa, 
tutashgan asos shunchalik kuchsiz va aksincha. 
Odatda, kislotalik asos hisoblangan suvga nisbatan aniqlanadi. K i s l o t a l 
i k
m i q d o r i y jihatdan protonning kislotadan asosga ko‗chish reaksiyasining 
muvozanat konstantasi (K
a
) bilan baholanadi. 
CH
3
COOH + H
2
O = CH
3
COO
-
+ H
2
O
+
kislota asos tutashgan asos tutashgan kislota 
Bu reaksiyaning muvozanat konstantasi: 






O
H
COOH
CH
O
H
COO
CH
Κ
2
3
3
3



Suvning konsentrasiyasi o‗zgarmas bo‗lib, 


O
H
K
2

ko‗paytmasi esa 
kislotalik konstantasi deb ataladi va K
a 
bilan belgilanadi. Shunday qilib, kislotalik 
konstantasi K
a
quyidagi tenglama bo‗yicha topiladi: 







COOH
CH
O
H
COO
CH
O
H
K
K
3
3
3
2
a





K
a 
ning qiymati qancha katta bo‗lsa, kislota shuncha kuchli bo‗ladi. Sirka 
kislota uchun 
5
10
75
,
1



a
K
. Amaliyotda bunday kichik qiymatlarni qo‗llash 
noqulay, shuning uchun amalda kislotalik konstantasining manfiy logarifmi pK
a
= 
-lg K
a
qo‗llaniladi. Masalan, sirka kislota uchun pK
a
= 4,75. pK
a
ning qiymati 
qancha kichik bo‗lsa, kislota shuncha kuchli bo‗ladi.

---

59 
Ko‗pgina organik birikmalar kislotalik xossasini namoyon qiladi, chunki, 
ularning molekulasida vodorod atomi turli xil elementlar bilan (O, N, S,C) qutbli 
bog‗ bilan bog‗langan. Proton bilan birikkan kislota markazida joylashgan element 
tabiatiga qarab, Brensted kislotalari quyidagi turlarga bo‗linadi: 
•O – H 
Kislotalar
: 
Karbon kislotalar, fenollar, spirtlar
•S – H
Kislotalar
: 
Tiollar, tiospirtlar 
•N – H
Kislotalar
: 
Aminlar, iminlar, imidlar 
•C – H
Kislotalar
: 
Uglevodorodlar va ularning hosilalari 
Element va u bilan bog‗langan vodorod atomi kislota markazi deyiladi. 
Ba‘zi bir organik birikmalarning pK
a
qiymatlari 4 jadvalda ko‗rsatilgan.