69
Xinin
pK
BH
+ =
8
Anilin, piridin
pK
BH
+ =
5
p-Nitroanilin
pK
BH
+ =
1
Organik birikmalarning asoslik xossalariga turli omillar ta‘sir ko‗rsatadi.
Asoslik xossa kislotalik xossaga teskari bo‗ladi. Bir xil
radikal tutgan va asosli
markazda bitta davr elementlarini saqlagan asoslarning nisbiy kuchi shu
elementlarning e l e k t r o m a n f i y l i g i g a bog‗liq. Atomning
elektromanfiyligi qancha katta bo‗lsa, juft elektronni
ushlab turishi ortadi va
organik moddalarning asosliligi shuncha kuchsiz bo‗ladi.
Chunonchi, oksoniy
asoslari ammoniy asoslariga nisbatan kuchsizdir.
Bir xil radikal saqlagan, ammo asosli markazda
har xil davr elementlari
tutgan birikmalarning asosliligini geteroatomning q u t b l a n u v ch a n l i g i
belgilaydi. Shunga ko‗ra, sulfoniy asoslari oksoniy asoslariga nisbatan kuchsiz.
Asoslikni ortishi
RNH
2
ROR
R-OH
R-SH
Asoslilik molekuladagi o‗rinbosarlarning elektron ta‘siriga ham bog‗liq.
E l e k t r o n d o n o r (elektron beruvchi) o‗rinbosarlar asoslilikni oshiradi, e l e k t
r o n a k
s e p t o r (elektron qabul qiluvchi) o‗rinbosarlar esa asoslilikni kamaytiradi.
Masalan, metilamin (CH
3
-NH
2
)
molekulasida metil radikali musbat induktiv
ta‘sirga ega. Natijada azot atomining electron zichligi ortadi. Demak,
asoslilik
ortadi. Dimetilaminning asosliligi metilaminnikiga nisbatan yuqori, trimetilaminning
asosliligi esa dimetilaminnikidan kuchliroq, chunki trimetilamin molekulasida uchta
metil radikali bor:
70
Aromatik aminlardan anilin
va alifatik amin metilaminni asosligini
solishtirsa, anilinni asoslilik xossasi metilaminnikiga
nisbatan kuchsiz, chunki
metil aminda metil radikali musbat induktiv ta‘sir ko‗rsatadi. Natijada azot
atomidagi elektronlar zichligi ko‗payadi, asosliligi esa (proton qabul qilish) ortadi.
Anilinda esa azotning bo‗linmagan elektron
jufti benzol halqaning
- elektronlari
bilan p,
-tutashgan bo‗ladi. Oqibatda anilinning asosli xossasi kamayadi.
Shuning uchun alifatik aminlarning asosliligi aromatik aminlarnikiga nisbatan
yuqoridir.
O‗rinbosarlarni molekulaning kislota-asoslik xossasiga ta‘sirini novokain
molekulasida ko‗rish mumkin. Novokain —
p-aminobenzoy kislotaning
dietilaminoetanol bilan hosil qilgan murakkab efiri bo‗lib, jarrohlik amaliyotida
og‗riq qoldiruvchi modda sifatida qo‗llanadi. Novokain suvda yomon eriydi,
uning tuzi – novokain gidroxlorid yaxshi eriydi.
C
2
H
5
C
2
H
5
H
2
N— —C—O—(CH
2
)
2
—N
+ HCl
Do'stlaringiz bilan baham: