|
.
195
•
Aromatik geterosiklik birikmalarga pirrol, piridin, po‗rinlar misol bo‗ladi.
Aromatik geterosiklik birikmalar tabiatda keng tarqalgan bo‗lib alohida
ahamiyatga egadir. Ular ko‗pchilik fiziologik aktiv moddalar va dorivor moddalar
asosini tashkil qiladi.
•
Halqalar soniga ko‗ra geterosiklik birikmalar bir(pirimidin) , ikki(po‗rin) ,
uch(akridin) halqali - (kondensirlangan) va boshqa(ko‗p halqali) turlarga bo‗linadi.
•
Geteroatom soniga qarab bitta, ikkita, uchta geteroatom saqlagan va h.k.
turlarga bo‗linadi.
Ikkita har xil geteroatom saqlovchi geterosikllar ham mavjud. Ularga
oksazol, tiozol, tiozolidin misol bo‗ladi.
196
Geterosikllarning biologik faoliyati undagi atomlar tabiati, ularning o‗zaro
ta‘sirlashuvlarining o‗ziga xosligi, o‗rinbosarlar tabiatlari bilan belgilanadi
.
Besh va olti a‘zoli geterosiklik birikmalar termodinamik barqaror bo‗lganligi
uchun, ular tabiatda keng tarqalgan.
B e s h a ‗ z o l i b i t t a g e t e r o a t o m saqlagan geterosiklik
birikmalarga pirrol, furan, tiofenlarni misol qilish mumkin.
Bu moddalar molekulasida halqaning beshta a‘zosiga oltita elektron to‗g‗ri
kelgani uchun elektron ortiqcha bo‗lgan aromatik birikmalarga mansub. Shuning
uchun ular benzolga nisbatan osonroq elektrofil o‗rin olish va oksidlanish
reaksiyalariga kirishishadi.
Furandan tiofenni, tiofendan pirrolni va aksincha bir-biridan olinadigan reaksiya
Yu. K. Yurev reaksiyasi yordamida amalga oshiriladi.
Besh a‘zoli bitta geteroatom (N) saqlovchi geterosiklik birikmar ichida eng
197
ahamiyatlisi p i r r o l.
Pirrolning aromatikligi uning yassi olti elektronli π -sistema ekanligi bilan
tushintiriladi: 4 ta π-elektron sp
2
gibridlangan 4 ta uglerod atomlaridan va 2ta π-
elektron sp
2
gibridlangan pirrol azot atomidan tashkil topgan.
Azot atomining
bo‗linmagan elektron jufti aromatik sekstetning bir qismi bo‗lib, proton bog‗lashga
myoil emas. Shu sababli pirrolda asoslik xossa juda kuchsiz namoyon bo‗lib,
aksincha pirrol kuchsiz kislotali xossani namoyon qiladi. Pirrol asidofob xossaga
ega, ya‘ni kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Agar pirrolga kislota qo‗shilsa,
noturg‗un modda hosil qilib smolaga (mumga) aylanadi. Bunda pirrol
polimerlanadi.
Pirrol Na, K yoki NaNH
2
(natriy amid) bilan ta‘sirlashganda kislota
xossasini namoyon qiladi. Bunda pirrol natriy yoki pirrol kaliy tuzi hosil bo‗ladi.
Hosil bo‗lgan tuzlar beqaror bo‗lib, suv ta‘sirida gidrolizlanadi va yana pirrol hosil
bo‗ladi.
198
Pirrol va uning hosilalarida geteroatom bilan yonma-yon joylashgan
uglerod atomi α – , uzoqroqda joylashgan uglerod atomi β – belgilanadi.
α -holatdagi uglerod atomida elektronlar zichligi ko‗proq bo‗lgani uchun
reaksion qobiliyati kuchli.
Pirrol galogenlanganda, masalan yodlanganda, avval 2-yodpirrol, so‗ngra
2,3,4,5-tetrayodpirrol hosil bo‗ladi.
2,3,4,5-tetrayodpirrol yodol deb nomlanadi va tibbiyotda antiseptik modda sifatida
qo‗llanadi.
Pirrol kuchli waytaruvchi ta‘sirida (HI) qaytarilganida pirrolin va pirrolidinlarni
hosil qiladi.
Pirrolidin molekulasida bo‗linmagan elektron jufti butunlay azotga tegishli
bo‗lgani uchun pirrolga nisbatan kuchliroq asosli xossaga ega.
199
Biologik jihatidan katta ahamiyatga tetrapirrol saqlovchi birikmalar, ya‘ni
molekulasida to‗rtta pirol halqasi saqlagan birikmalar egadirlar. Ularga porfirin
yadrosi saqlovchi moddalarni: gem, sitoxrom C, katalaza va peroksidaza
fermentlarini faol markazlarini keltirish mumkin. Bu moddalar hayotiy ahamiyatga
egadirlar.
Tetrapirrollar o‗z tarkibida ikkita diperrilmeten (o‗zaro meten guruh =CH-
bilan ajratilgan pirrol halqalari saqlovchi modda) qoldiqlaridan iborat bo‗ladi.
Tetrogidropirrol birikmalari makrosiklik halkaga ega bo‗lib, porfin yadrosini
hosil qiladi. Porfin hosilalaridan porfirinlar barqaror aromatik sistemadir.
Porfirinlarga gemoglabin tarkibiga kiruvchi protoporfirinlar misol bo‗la oladi. Ular
molekulasidagi pirrol yadrolari o‗rinbosar sifatida metil, vinil va β-karboksietil
guruhlarni saqlaydi. Porfirinlar tabiatda metallar bilan kompleks holida uchraydi.
Masalan, porfirinni magniyli kompleks birikmasi xlorofilni asosi hisoblanadi.
Temir II bilan hosil qilgan kompleks birikmasi gem deb ataladi. Gem
gemoglobinning asosidir.
Gemoglobin va tarkibida gem saqlovchi oqsillarning biologik oksidlanishi
mahsulotlaridan biri chiziqsimon tetrapirrol saqlovchi moddalar bo‗lib hisoblanadi
va ular bilirubinoidlar deyiladi. Ularning eng ahamiyatlisi bilirubin- zarg‗aldoq
rangga ega bo‗lib, safro tarkibiga kiradi. Sariq kasallikda gem saqlovchi moddalar
200
ko‗plab parchalanadi va oqibatda qonga ko‗plab bilirubinlar ajralib chiqadi.
Natijada teri qoplamalarining sarg‗ayib ketishi kuzatiladi
.
O‗zida porfirin halqasi saqlovchi dorivor moddalarga vitamin B
12
kiradi.
Vitamin B
12
(stianokobalamin) organizmda qon ishlab chiqishda qatnashadi.
Vitamin B
12
da kobalt (III) ioni to‗rtta pirol yadroning azot atomi bilan
boglangan, beshinchi va oltinchi ligand vazifasini sianid ion va benzimidazol
geterosiklining azot atomi bajaradi
F u r a n tarkibida bitta geteroatom ( O ) saqlovchi besh a‘zoli geterosiklik
birikma.
Xossalari jihatidan pirrolga o‗xshashdir. Pirrol kabi furan molekulasi ham
asidofob xossaga ega.
Furan hosilasi bo‗lgan furfurol (furan-2-karbaldegid)
ning turli xil hosilalari tibbiyotda dorivor modda sifatida ishlatiladi. Furfurolning
5-nitrohosilalari furasilin va furazolidon kuchli bakteriosid xossaga ega.
Furfuroldan 5-nitrohosilalarini sintezlash uchun avval fururol sirka angidrid
ishtirokida nitrat kislota bilan nitrolanib 5- nitrofurfurol olinadi, so‗ng NH
2
guruh
saqlovchi reagentlar yordamida tegishli iminhosilalar (Shiff asosi) sintezlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
