N sadriddinov, A. Rahimov, A. Mamadaliyev, Z. Jamolova fizika 0 ‘qitish uslubi asoslari

5. YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA
(yo‘nalishlari, muammolari, yechimlari)
P ed ag o g ik tex n o lo g iy a n im a ? N e g a bu s o ‘z birikm asiga 
«yangi» s o 'z in i q o ‘sh im c h a qilib, «yangi pedagogik texnologi­
ya» deb aytam iz? U n i m a u c h u n bugungi t a ’lim -ta rb iy a j a ra - 
y o n id a z a ru ra tg a ay la n d i? N e g a e n d i s h u n c h a y illardan beri 
y arab kelgan t a ’lim ja ra y o n in i eskicha tashkil etish d a n voz 
k e c h is h im iz k erak va o ‘quv ja ra y o n in i loyihalashga yang ich a 
y o n d a s h is h z a ru r?
Bu kabi savollarga ja v o b berish u c h u n , en g avvalo, m a m -
l a k a tim iz d a « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n va « K a d rla r t a y ­
yorlash milliy dasturi» asosida t a ’l im - ta rb iy a s o h asid a olib 
b o rila y o tg a n tu b islo h o tla rn in g asosiy y o ‘n alishlarini anglab 
o l m o q lozim .
Bu y o 'n a lish la r:
— t a ’lim m a z m u n i n i , tizim in i isloh qilish;
— t a ’l im - ta rb iy a b o sh q a ru v in i isloh qilish;
— t a ’l im n in g b o z o r iqtisodiyotiga a s o slan g a n m e x a n iz - 
m in i yaratish;
— o t a - o n a , o ‘q i t u v c h i - o ‘q u v c h in i n g t a ’lim ja r a y o n i g a
b o ‘lgan y a n g ic h a qarashlarini shakllantirish;
— va n ih o y a t, b u tu b islohotlarning b osh h a ra k a tla n tiru v - 
chi k u ch i yangi p e d a g o g ik te x n o lo g iy an i a m aliy o tg a ta tb iq
e ti s h d a n iborat.
X u lo sa qilib aytsak, yangi t a ’lim tizim i, m a z m u n i , o 'q u v
reja, darslik lar asosida o ‘quv ja ra y o n in i loyihalashtirishga 
h a m y a n g ic h a y o n d a s h is h n i tashkil etish z a ru riy atin i ta q o z o
e t m o q d a .
M a m l a k a ti m iz P rez id e n ti Islom K a rim o v alo h id a t a ’kid- 
laganla ridek, biz m a m la k a tim iz n in g istiqboli yosh avlo d im iz 
q a n d a y tarbiya to p ish ig a , q a n d a y m a ’naviy fazilatlar egasi 
b o 'lib voyaga yetishiga, fa rza n d la rim iz n in g hayotga n e c h o g ‘li 
faol m u n o s a b a t d a b o l i s h ig a , q a n d a y oliy m aq sad la rg a xiz- 
m at qilishiga b o g ‘Iiq ekanini h am is h a yo d d a tutish im iz kerak. 
S hu sababli h a m birin ch i nav b a td a t a ’lim m a z m u n i va unin g
tarkibini kengaytirish va c h u q u r la s h tir is h , x ususan, bu m a z -
!S4

---

m unga nafaqat bilim, k o ‘nikm a va malaka, balki um um insoniy 
m a d a n iy a tn i tashkil qiluvchi ijodiy faoliyat tajribasi, teva- 
ra katrofga m u n o s a b a t l a r n i h a m kiritish g'o y a si kun tartibiga 
k o 'n d a la n g qilib qo'yildi.
Bu g ‘oyani, bizningcha, ijtimoiy hayo tn in g quyidagi k o m - 
p o n e n tla r i r o ‘yobga chiqarishi m u m k in :
— faoliyat tu rlari ( m o d d iy - a m a liy , ijtim oiy, m a ’naviy);
— ijtim oiy o n g shakllari (axloq, s a n ’at, siyosat, falsafa, 
fan va bo sh q alar);
— ijtim oiy m u n o s a b a t l a r tizim i (m o d d iy va m afkuraviy);
— m o d d iy ijtimoiy va tabiiy bo rliq (keyingi avlodlarga 
m e ro s qilib q o ld irila digan boyliklar).
T a ’lim m a z m u n i , u n in g k o m p o n e n tl a r i , tarkibi, vazi- 
falari h aqida s o ‘z ketganda dalillar bilan qonuniyatlar, yaqqol- 
lik bilan m a v h u m lik , b ilim lar bilan h a q iq a tn i m ustaqil b i­
lish uslublari o ‘rtasidagi m aq b u l keladigan m u n o s a b a tla r n i 
a n iq la sh zarur. Lekin bu ishlar o ‘z y e c h im in i topg an i y o ‘q.
Ayniqsa, darslik va o ‘quv q o ‘llanm alarida atam alardagi 
q a t ’iylik, birqiymatlilikka erishish kerak. Buning sababi shuki:
— b irin c h id a n , darslik va o ‘quv q o ‘llanm alarida fan erish- 
gan y ak u n iy n atijalar yaxlit h o ld a aks etad i, bu esa bizga 
u n in g a m a liy o tg a t a ’sirining x a rakterini tashxis qilishim izga 
im k o n b eradi;
— ik k in c h id a n , darslik va o ‘quv q o ‘llanm alari o n a tili- 
ning yuksak darajadagi n a m u n a s in i k o ‘rsata olish m ahoratiga 
ega b o 'l g a n o li m la r t o m o n i d a n yaratiladi. D arslik va o 'q u v
q o ‘ll a n m a l a r i tili u larn i o ‘q iy d ig a n k i t o b x o n l a r ( o ‘q u v - 
c h ila rd a n tashqari talabalar, o ‘qituvchilar, m etodistlar, o l i m ­
lar, o t a - o n a l a r ) savodxonligiga bevosita t a ’sir etadi;
— u c h i n c h i d a n , darslik va o ‘q u v - q o ‘lla n m a la rid a ishla- 
tilayotgan atam a la rd ag i kam ch ilik lar ilm iy -ta d q iq o t ishlarini 
b o s h q a t a d q i q o t c h i l a r tu sh u n ish la rin i qiyinlashtiradi.
Bir s o ‘z bilan aytg an d a , d arsliklarim iz tili ravon, sodda, 
ix ch am m a tn l a r d a n tashkil to p g a n d a g in a , u b o lalarn in g se- 
vimli kitobi b o 'Ia d i, o ‘q u v c h ila r m ustaqil h olda o 'rg a n ish
m u m k in b o ‘lgan «ikkinchi o ‘qituvchi» vazifasini bajaradi, 
bilim m anbaiga aylanadi.
85

---

Kezi kelganda shuni aytish kerakki, hozirgi za m on t a ’limida 
didak tik an in g s e m a n tik jihatlarini aniqlash k am o ‘rganilgan 
sohalarga kiradi. X a n u zg ac h a tushunish m u a m m o s i (m o h iy a - 
ti) h a r xil o lim lar t o m o n id a n h a r xil talqin qilinadi, didak- 
tik o lim la r s em an tik jih a t d a n m u rak k a b m a t n l a r v a g ‘oyalarni 
b a y o n qilish usullari ustida kam bosh q o tirm o q d alar. Ilmiy 
k o n s e p s i y a l a r m u r a k k a b l a s h i b , c h u q u r la s h i b b o ra y o tg a n
hozirgi davrda s em an tik m u a m m o la r o ‘quv m aterialini b a ­
yon qilish, o ‘quvchilarni fan rivojining yangi davrini tashkil 
qiluvchi nazariyaga erta ro q olib kirish, t a ’lim da dalillar bilan 
nazariyalar m unosabatlarini hal qilish m u h im aham iyatga ega. 
Bu m asala h a m tezro q o ‘z y echim ini topishi kerak.
Y a n a b ir m u a m m o ustida t o ‘xtalishni lozim to p d ik . G a p
s h u n d a k i , biz k o lp i n c h a « ta ’lim m a z m u n i» b ila n « o ‘quv 
fani m a z m u n i» tu s h u n c h a l a r i n i bir xil d eb qaray m iz. Aslida 
u n d a y em as. O ldingi t u s h u n c h a k en g ro q , y a ’ni o ‘quv fani 
m a z m u n i faqat shu fanga oid bilim larni — tu s h u n c h a , h u k m , 
xu losalarni o ‘z ichiga oladi. T a ’lim m a z m u n i esa b u la rd a n
ta s h q a r i, ilmiy bilish uslublari, usullari va am allari, y a ’ni 
o ‘q u v c h i l a r d a m u sta q il bilish m a la k a la rin i hosil qiluvchi 
m e to d o lo g ik b ilim larni ( t a ’rif, isbot, tahlil, sintez, in d u k s i- 
ya, d e d u k s iy a , tasn iflash , s is te m a la s h tiris h , u m u m l a s h t i -
rish va h o k a z o ) h a m o ‘z ichiga olad i, bu b o ra d a h a m d ars- 
liklarim izda a n c h a g in a kam ch ilik lar mavjud.
Lekin darslik larim iz q a n c h a l i k pishiq b o ‘lm asin, u l a rd a - 
gi ilm d u r d o n a l a r i n i o ‘q u v c h i n i n g ong ig a q u y u v c h i o ‘t- 
k azgich — o ‘qituvchi ta y y o r b o l m a s a , eski q o l i p d a n c h iq - 
m a y d ars o ‘tsa, m uvaffaqiyatga erishib b o ‘lmaydi.
N i m a u c h u n o 'q u v c h i erta bilan tu r i b m a k ta b g a , darsga 
b o ris h g a s h o s h ilm a y d i? N i m a u c h u n u dars o ‘tilm asligini 
m a ’q u l k o ‘ra d i? N i m a u c h u n a k s a r i y a t d a r s l i k l a r i m i z
ze rik arli?
D a rs d a o ‘qituvchi b o sh shaxs. U ax borot berish, te z r o q - 
te z r o q o ‘qitish bilan ovora. Lekin o 'q u v c h ila r n i n g yangilik- 
larni qabul qilish darajalari h a r xil, x o hish-istaklari turli- 
c h a , u la r passiv e s h itu v c h i, q u l o q soluvchi, bu u la rn in g
o 'q u v ja ra y o n id a g i m a s ’uliyatini, javobgarlik hissini susayti-

---

radi. D e m a k , u lar m ustaqil fikr yuritish, m u s h o h a d a qilish, 
xulosa c h iq arish d a n yiroq.
H a r b ir dars u c h u n t a ’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruv- 
ch i, y a ’ni b ir-biri bilan uzviy a lo q a d a b o ‘lgan u c h y o q la m a
m a q s a d la r q o ‘yiladi. D arsni tashkil qilish shakli u n in g q a t- 
n a s h c h ila rin in g o ‘za ro aloqalariga b o g ‘liq b o ‘lib, u m a q s a d - 
larga, o ‘quv m ateriali xususiyatlariga, t a ’lim uslublariga va 
o ‘q u v i m k o n i y a t l a r i g a b o g ‘liq. B u n g a e r i s h i s h u c h u n
o ‘qituvchi ra h n a m o lig id a o ‘qituvchi bilan o ‘q u v c h ila r bir- 
galikda harakat qiladilar. X uddi m a n a shu jara y o n didaktikada 
o ‘quv ja ra y o n i deyiladi. 0 ‘quv ja r a y o n id a , t a ’lim -ta rb iy a d a
o ‘quvchi asosiy harak atlan tiru v ch i k uch, t a ’lim jara y o n i sub- 
yekti b o ‘lishi kerak, y a ’ni o ‘qish, o ‘rganish, m u to la a q i ­
lish o ‘quv ch f z im m as ig a o ‘tishi kerak.
0 ‘qituvchi esa o ‘qitish d a n o ‘q ishni o ‘rgatishga, bilim b e- 
rish d an o ‘q u v c h ila rn in g b ilim larni m ustaqil egallashlariga 
k o ‘m aklashishi zarur. U o ‘q u v c h in i ehtiyoj tu g ‘d iris h d an , 
m u h it yaratishga va u n d a n m a s ’uliyatni sezishga y o ‘llashi k e ­
rak. 0 ‘quv ja ra y o n i uch k o m p o n e n t d a n iborat deb qaraladi.
0 ‘quv ja ra y o n ig a b u n d a y yan g ich a q a ra s h n in g tu b m o h i- 
yati shu n d an iboratki, o ‘qitishda ichki motivatsiyadan (diqqat- 
ni tortish, ichki tu y g ‘u, istak, z a ru ra tn i s hakllantirish) kelib 
chiqish kerak. 0 ‘quv ja ra y o n id a asosiy h a ra k a tla n tiru v c h i 
k uch — o 'q u v c h i u c h u n h a m , o ‘qituvchi u c h u n h a m ichki 
motivasiya b o ‘lishi kerak. B unda o 'q u v c h ilar bilim olishga in- 
tilishlari (xuddi b e n z in i b o ‘lm asa, a v to m a s h in a o ‘rn id a n
q o ‘zg‘ala o lm ag an i kabi, bilim o lm a sa n g , sening hay o td a 
o ‘rning y o ‘q, jam iyatga q o ‘shila olm aysan...) va bilim olishga
87

---

ehtiyoj b o ‘lishi k erak, o ‘qish m aqsadla ri ichki ehtiyojga ay- 
lanishi kerak. 0 ‘quvchi real hayotga kirib borish u c h u n , u n d a
faol ishtirok etish u c h u n bilim , k o ‘n ik m a va m a la k a la r bilan 
birga ilmiy bilish uslublariga ega boMishi kerakligini ongli ra ­
vishda tushunib yetishi lozim. C hunki ochiq jam iyatning asosiy 
belgisi — b u d u n y o n i a n g lab yetish va u n d a o ‘zin in g m u -
nosib o ‘rnini to p ish u c h u n e rkin izlanishdir.
0 ‘q u v c h i l a r d a t a s h a b b u s k o r li k va m u s ta q illik n i, b i lim -
la rn i p u x t a va c h u q u r o ‘z l a s h t i r i s h n i , z a r u r m a l a k a va 
k o ‘n ik m a la rn i, u la rd a k u z a tu v c h a n lik n i, ta fa k k u r va n u t q n i, 
x o tira va ijodiy ta sa v v u r n i ta rb iy a la sh g a im k o n b e r u v c h i 
d i d a k t i k p r i n s i p — t a ’lim dagi fa o llik d ir.F a o llik p rin sip i o n g - 
lilik p r i n s i p i b ila n b e v o s ita a lo q a d o r . C h u n k i fa ollik b o r
j o y d a onglilik bor.
B u nday tiz im d a o 'q u v c h i h a m , 
0
‘qituvchi h a m t a ’lim, 
tarbiya jara yoniga birgalikda m a s ’uldirlar. U la r birgalikda h a r 
b ir o ‘q u v c hining bilim va qobiliyatini, individual ehtiyojlarini 
aniqlaydilar. Bunday holda o'qituvchi faqat «baholovchi» emas, 
balki yangi bilim lar yetkazuvchi m anbaga aylanadi.
J a h o n p e d a g o g ik leksikoni q a t o rid a n a lla q a c h o n l a r «in- 
novatsiya» keng o ‘rin olgan. Bu tu s h u n c h a «yangilik», «is- 
loh» tushunchalari bilan ayniylashtiriladi. Keng m a ’n o d a q ara- 
g a n d a t a ’lim tizim ida gi h a r q a n d a y o ‘zgarish — p e d a g o g ik
innovatsiyadir. D a stla b b u tu s h u n c h a l a r n i ijtim o iy -iq tiso d iy
va texnologik jarayonlarga nisbatan qo'llashgan, s o ‘ngra t a ’lim 
tizim idagi h a r q a n d a y yangiliklarga n isbatan q o ‘llandi. P e ­
dagogik texnologiya deb atalishining boisi ham shunda. Hozirga 
kelib pedagogik innovatika fani shakllandi. Pedagogik innova- 
tika — ped a g o g ik yangiliklar, ularni b a h o la s h va p edagogik 
j a m o a t o m o n i d a n o ‘zla sh tirish , n ih o y a t, uni a m a l i y o t d a
q o 'lla s h haqidagi t a ’lim o t sifatida qaraladi. Bu t a ’lim o t uch 
y o ‘n a lishni o ‘z ichiga oladi:
— birinchisi — pedagogik neologiya (yunoncha neo — yangi 
va logos t a ’lim; yangilik haqidagi t a ’lim ot) deyiiib, b u n d a
p e d a g o g ik a sohasidagi h a r q a n d a y yangiliklar o 'r g a n ila d i, 
u m u m la sh tirila d i;
— ikkinchisi — p e d a g o g ik aksiologiya ( y u n o n c h a ak sio - 
m a — h u r m a t q il m o q ; i s b o t la n m a y d ig a n t a ’lim o t) deyiiib.

---

b u n d a p e d a g o g ik y a n g ilik la r ic h id a e n g s a m a r a lila ri t a n la b
o lin a d i;
— 
uchinchisi — pedagogik praksologiya (yunoncha praks — 
h a r a k a t va logos — t a ’lim; a m a liy o td a q o ‘llash haqid ag i 
t a ’lim o t) deyilib, b u n d a ta n la b o lin g a n ped a g o g ik yangilik­
lar a m a liy o td a q o ‘llaniladi.
H a r q a n d a y ped a g o g ik yangilik z a m in i d a b i r o n - b i r g ‘oya 
yotadi. M asa la n , yangi o ‘quv m aterialini ilgarilam a o'r g an ish
(«izohli b o sh q arish » ) g ‘oyasi asosida o ‘q itu v c h in in g b olalar 
bilan o ‘za ro harak ati yotadi: sinfda psixologik birlik vaziyati- 
ni y a ra tish ; h a r b ir o ‘quv ch i o ‘z shax sin i o ‘zi n a m o y o n
etishini t a ’m in la sh : h a r bir uslubiy y o n d a sh u v u c h u n o ‘ziga 
xos m u l o q o t y o i i n i tan lash ; o ‘q u v c h ila r ta s h a b b u s in i z im - 
d a n b o s h q a r ib borish. U h a r b ir o ‘quvchi qalbiga, ularni 
tu s h u n ib yetishga o ‘zining didaktik usullari, tashkiliy shakl- 
lari orqali y o ‘l to p ad i. D arsdagi o ‘q u v c h ila r faoliyatiga na- 
faqat o ‘qituvchi, balki o ‘quvchilar h a m rahbarlik qiladi. Avval 
a ’lochi o 'q u v c h i, s o 'n g ra boshqa o ‘q u v c h ila r h a m o ‘qituvchi 
t o p s h irig ‘iga b i n o a n n im a ish qilganini a ytadi va qolgan 
o ‘q u v c h ila r n i o rq a la rid a n e rgashtiradilar. B u n d a y «izohli 
b o s h q a r u v » o 'q u v c h i m a k t a b o s to n a sig a q a d a m q o ‘ygan 
k u n d a n b o sh lan ish i kerak.
« T a y a n c h sig n allar» ijo d k o ri d e b t a n i lg a n V .F . S h a - 
talo v n in g d arsla rid a o ‘quvchi shaxsini r o ‘yobga ch iq a ru v c h i, 
u n in g kim ligini, n im a g a qodirligini ta s d iq lo v c h i didak tik
o ‘yinlarga keng o ‘rin berilgan.
M am lak a tim izd a yuqoridagi kabi yangi-yangi uslublar bi­
lan ish olib borayotgan ilg‘o r o ‘qituvchilarimiz kam emas. Taj- 
ribali o'q itu v ch ilar «ta’limiy musobaqalar» o'tkazish, « m an ti­
qiy testlar» orqali o ‘quvchilarni sinash, hodisalam i o ‘rganishda 
o ‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga o'rgatish kabi uslubiy g'o yalar 
bilan shug‘ullanib yaxshi natijalarga erishm oqdalar.
B u l a r n i n g h a m m a s i d i d a k t i k t o p i l m a l a r , p e d a g o g i k
k a s h f i y o t l a r , b ir s o ‘z b ila n a y t g a n d a , y an g i p e d a g o g ik
texnologiyalardir. Pedagogik texnologiya qan d a y qilib, qanday 
usullar bilan o 'q itilsa natija yaxshi boMadi, d egan savolga 
jav o b b eradi. U o ‘z tizim iga ega b o ‘lib, u n d a k o m p o n e n t l a r
k e tm a-k etlig i, o 'z a r o b o g ‘liqligi, b ir butunligi saqlanadi.
S9

---

P ed a g o g ik te x n o lo g iy a n in g b o s h q a r u v c h a n lig i s h u n d a n
iboratki, b u n d a t a ’lim ja ra y o n in i rejalashtirish, tashxis qilish, 
n a tija la sh , tu z a tis h kiritish im k o n iy a tla ri m avjud. B u n d a
t a ’li m d a n kutilg a n natijaga erishiladi, vaqt tejaladi, bu esa 
pedagogik texnologiyaning samaradorligi dem akdir. Pedagogik 
t e x n o l o g i y a n i n g ta s d iq la n u v c h a n lig i (validligi) — ishlagan 
m o d e l b o s h q a p e d a g o g la r qoM laganda h a m xud d i o 's h a n d a y
s a m a r a , n atija berishi kerakligini bildiradi. Bir s o ‘z bilan 
a y tg a n d a , t a ’lim ja ra y o n ig a y a n g ic h a y o n d a s h ib , ijodkorlik, 
bunyodkorlik tatbiq etilsagina, t a ’lim samarasi yangi bosqichga 
k o ‘tarilad i, y a ’ni:
— b o l a n i n g t a l a b i , m o y i l l i g i , i s t a k - x o h i s h i u n i n g
im kon iy a tla ri darajasida q o ndiriladi;
— o 'q u v c h i n i n g o ‘quv m e h n a ti g a m a s ’uliyati, ja v o b g a r - 
ligi va b u rc h i oshadi;
— b ilim larn i m ustaqil egallash m alaka la ri shakJlanadi;
— u u m r b o ‘yi o ‘z b ilim ini o ‘zigina boyitishiga ish o n c h
p a y d o boMadi;
— erkin fikrlash m alakasi sh ak llan a d i;
— shaxs j a m iy a t d a o ‘zining o ‘rnini te z r o q to p ib olishiga 
m u h i t yaratadi.
B u n in g u c h u n b u g u n biz o ‘q u v c h ig a «sen b u n i bilishing 
kerak» d e g a n m ajbu rlo v ch i d a ’v a td a n « m e n g a bu z a r u r va 
m e n b u n i bilishga, uni h a y o td a qoMlashga q o d i r m a n » degan 
ichki i s h o n c h va intilishni uyg‘o tishga o ‘tish im iz kerak.