|
F = с пцщ
b u n d a n
C =
—
.
r 2
т^пъ
B u n d a n k o ‘ram izki, ikkita s h a r s im o n jis m n in g m a s s a la
rini, m ark a zlari orasidagi m as o fa n i va to rtishish k u c h la rin i
aniqlasa k,
G
ni hisoblab to p a m iz . Jism la rn in g m assalarini va
u la r orasidagi m asofa ni k atta a n iq lik d a oM chashim iz m u m
kin. T o rtish is h k u c h in i a n iq lash a n c h a m u ra k k a b d ir, c h u n k i
u j u d a kichik b o ‘lib, yerdagi j i s m la r n in g o ‘za ro to rtish is h in i
h e c h h a m s e z m a y m iz . D e m a k b u k u c h n i s e z a d i g a n va
o ‘lch ay d ig a n j u d a h a m sezgir a sbob kerak b o ‘lib qoldi. Bu
m u a m m o b u tu n d u n y o to rtish is h q o n u n i fa n d a a n i q l a n g a n -
d a n keyin
F
ni oMchash z a ru ra ti tu g 'ilg a n d a p a y d o b o ‘ldi.
O d d iy d i n a m o m e t r va o ‘sha v a q tn in g oMchov asboblari j u d a
k ich ik k u c h la rn i oMchay o lm a s edi. 100 yildan keyin ek s p e -
r im e n t (tajriba)ni o ‘tkazish im k o n iy a ti t u g ‘ildi. U 1798-yilda
ingliz G . K e vendish t o m o n i d a n a m a lg a oshirildi. Bu vaqtga
kelib j u d a kichik k u c h la rn i oMchaydigan «buralm a tarozilar»
ishlab chiqilib u lard a oMchash usullari o ‘rganilgan edi. K e
v en d ish a n a s h u n d a y ta ro z id a n fo ydalandi. O 'q itu v c h i as-
b o b n i n g tuzilishi va oMchash p rin s ip in i tu s h u n tir a d i (5 -
rasm). Asbob qaysi vaqtda kichik kuchlarni oMchashi m u m k in ?
B u n g a ik k i ta i m k o n i y a t b o r .
Birinchisi s h a rla rn in g hajm i va
m a s s a s i n i o r t t i r i s h , ik k in c h is i
ta r o z in in g sezgirligini o rttiris h
( s h a y n n i n g a y l a n ti r u v c h i m o -
m e n t i q a n c h a k i c h i k boM sa,
tarozining sezgirligi shuncha katta
boMadi). T o rtish kuchi m assaga
t o ‘g ‘ri p ro p o r sio n a l b o ‘lgani u c h u n s h a r la m i n g m assasini
orttirishga t o ‘g ‘ri keladi. Kichik sharlam ing m assasinimi, katta
sharlarnikinim i? K ichik sh a rla m in g massasini orttirsak, osm a
i p g a k o ‘p r o q k u c h t a ’sir q ila d i.U h o ld a i p n i n g k o ‘n d a la n g
kesim ini orttirish g a ( y o ‘g ‘onlashtirishga) t o ‘g ‘ri keladi. Bu
vaqtda uning sezgirligi kam ayadi. Kichik s h a r la m in g m assas
ini 2 m a rta o rttirs a k , tortishish k uchi h a m ikki m a rta ortadi.
Lekin tarozining sezgirligi taxm inan 3,8 m arta kamayadi. Bun-
d a n k o 'r a m i z k i , k ic h k i n a s h a r l a m i n g m assasini o rttirish
m aqsadga m u vofiq emas.
E ndi k atta s h a r la m i n g massasini orttirsak n im a b o ‘lishini
aniqlaylik. Agar biz katta sharlaming radiusini 2 m arta orttirsak,
u la rn in g hajm i h a m , massasi h a m 8 m a rta o rta d i (
V
~ r 3).
Lekin shu bilan birga katta va kichik sferalar orasidagi m asofa
h am ikki m a rta ortadi. Tortish kuchi esa 4 m arta kam ayadi
/
\
B u n d a n k o 'ra m iz k i, k u c h d a n 2 m arta y u tam iz ( 8 / 4 = 2 ) . D e -
m ak, katta s h a r la m in g o ‘lcham ini orttirib, massasini orttirish
m aqsadga muvofiq b o ‘ladi. Bu m u a m m o hal qilingandan keyin
K evendish tajribasi va uning natijalari berilib, katta sharlar-
ning m assalarini katta qilib olinishining sababi h a m sh u n d a
ekanini aytib o ‘ta m iz (158 kg, kichiginiki 729 g).
M u a m m o l i b a y o n qilishda o ‘q uvchiIa r faol e sh itu v c h i-
lar boMadilar. U la r d a d o im «Keyin n im a b o ‘ldi?», ... d egan
s a v o l l a r t u g ‘ilib t u r a d i . H o d i s a n i b u n d a y b a y o n q ilish
o 'q u v c h ila r n in g qiziqishini uyg‘otadi, flkrlashlarini faollash-
tiradi, fanga b o ‘lgan qiziqishini orttiradi. Bu u s lu b n in g tar-
biyaviy a h a m iy a ti h a m kattadir.
Ilm iy bilish uslublarini o 'rg a n ila y o tg a n m a te ria l bilan
uzviy b o g ‘lab o ‘qitilishida o ‘q u v c h ila r bu u slu b la rn in g y ax
shi natijalarga olib kelishini k o ‘radiIar. T a b ia t sirlariga kirib
borish k o ‘rsatilsa, o 'q u v c h il a r d u n y o n i bilish nium kinligiga
ishonch hosil qiladilar. U larda q a t ’iyatlik, m aqsadga intilish,
o ‘ziga b o ‘lgan ta la b la r o rtib boradi.
S3
Do'stlaringiz bilan baham: |
