N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

tashishlash
va 
tarbiyaviy
deb nomlagan ikki kontseptsiyasi tarixan tarkib 
topgan deb hisoblanadi. Maslahatchi testlar yordamida inson qobiliyatlami 
aniqlaydi va ulami kasb talablari bilan solishtirish yordamida, uning yaroqliligi 
yoki yaroqsizligi haqida xulosa chiqaradi. Ko’pchilik olimlar tomonidan ushbu 
kontseptsiya mexanik kontseptsiya sifatida baholanadi. Uning asosida 
qobiliyatlarga muhit ta’siriga kam beriluvchan barqaror tuzilmalar sifatida nazar 
solish yotadi.
Ikkinchi - tarbiyaviy - kontseptsiya individni kasbiy hayotga tayyorlash, 
uning rejalashtirilgan tarbiyaviy ta’sirlarga mos ravishda o’zini belgilab olishiga 
yo’naltirilgan. Unda asosiy e’tibor turli faoliyat turlarini egallash jarayonida 
shaxs rivojlanishini o’rganishga qaratiladi. Kasbga yo’naltirish muammosini hal 
etish ikkala yondoshuv yagona zanjiming halqalarini tashkil etgan: individ 
qobiliyatlarini aniqlash va bo’lajak kasbga 
tayyorlanishida ko’mak berish 
holatidagina amalga oshiriladi.
Kasb talablari va qobiliyatlarining nisbatini ko’rib chiqib, Ye.A. Klimov 
kasbiy yaroqlilikni to’rt darajaga bo’ldi. 
Birinchi daraja
- ushbu kasbga 
yaroqsizlik. U vaqtinchalik yoki umuman bartaraf etilmaydigan bo’lishi 
mumkin. 
Ikkinchi daraja -
u yoki bu kasb yoki guruhga yaroqlilik. Bu darajada 
odam u yoki bu mehnat sohasiga nisbatan qarshi ko’rsatmalarga ega emas, lekin 
ko’rsatmalar ham berilmagan bo’ladi. 
Uchinchi darajada
- ushbu faoliyat 
sohasiga muvofiqlik: qarshi ko’rsatmalar yo’q, ma’lum kasb yoki kasblar guruhi 
talablariga aniq mos keladigan ba’zi shaxs sifatlari mavjud. 
To’rtinchi darajada
-
faoliyatning ushbu kasb sohasiga moyillik. Bu inson kasbga yaroqliligining 
oliy darajasi.
Har qanday holatda ham individning u yoki bu faoliyatga yaroqliligini 
oldindan belgilash faoliyatdagi qobiliyatlaming rivojlanishi haqidagi nizomdan 
kelib chiqqan holda tarkib topishi zarur. S.L. Rubinshteyn inson qobiliyatlari 
rivojlanishining asosiy qoidasini quyidagicha ifodalaydi: «Qobiliyatlar
rivojlanishi spiral bo’yicha amalga oshiriladi: biror darajadagi qobiliyatdan 
iborat bo’lgan imkoniyatni joriy etish, undan yuqori darajadagi qobiliyatlaming 
keyingi rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlami ochib beradi. Inson qobiliyati
348

---

xususiy imkoniyatlami joriy etish ochib beradigan yangi imkoniyatlar kengligi 
bilan belgilanadi»15.
Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun kasbiy qobiliyatlarining shakllanishi 
o’qitishning birinchi kunlaridan boshlab o’quv-tarbiyaviy ishlaming yaxlit 
tizimi vositasida amalga oshirilishi muhimdir. Ma’lum kasb tomonidan talabaga 
qo’yilayotgan 
psixologik 
talablarni 
tushungan 
holda, 
uning 
kasbiy 
qobiliyatlarini to’g’ri baholash va ulami rivojlantirish mumkin.
TA’LIM OLUVCHINING MAVZU BO’YICHA O’Z - O’ZINI 
TEKSHIRISHGA OID SAVOLLAR:
1. Qobiliyatlar deb nimaga aytiladi? Ular nimada namoyon bo’ladi?
2. Inson qobiliyatlarining asosiy turlari, tuzilishi va qobiliyatlar rivojlanish 
darajalari haqida gapirib bering.
3. «Iste’dod mshonalari» nima? Qobiliyatlar va kurtaklar nisbatini ochib 
bering.
4. Qobiliyatlar nazariyalari va kontseptsiyalaridan qaysilarini bilasiz?
5. Qobiliyatlaming sifat va miqdor tavsifi nimada namoyon bo’ladi?
6. Qobiliyatlar rivojlanishining shartlari va asosiy bosqichlari nimadan 
iborat?
1. What is the aptitude? What does it reflect on?
2. Tell about the main kinds and structure of the human aptitudes and the 
stages of the aptitudes development.
3. What is “the signs of the talent”? Reveal the ratio of aptitudes and signs.
4. What theories and concepts of the aptitudes do you know?
5. What does the definition of quality and quantity of the aptitudes reflect 
on?
6. What are the conditions and main stages of the aptitudes development?
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI:
1. Drujinin V.N. Psixologiya obmix sposobnostey. - SPb., 1999.
2. Davletshin M.G., To’ychieva S.M. Umumiy psixologiya. - Toshkent,