9.4. Sezgilarning umumiy
Cezgilaming turli xillari faqat o’ziga
xossalari
xosligi bilan emas, balki umumiy xossalari bilan
ham xarakterlanadi. Bunday xossalarga sifat,
jadallik, davomiylik va fazoviy cheklanganlik kiradi.
Sifat
- bu ma’lum sezgining boshqa xil sezgilardan ajratib turadigan va
ushbu tur ichida o’zgaradigan asosiy xossasi. Eshitish sezgiiari ko’lami, ohangi,
balandligi bilan farqlanadi; ko’rish
sezgiiari - boyligi, rang ko’rinishi va h.k.;
ta’m bilish sezgiiari jismning ba’zi bir kimyoviy xossalari: shirin yoki
nordonligi, achchiq yoki sho’rligi haqida ma’lumot yetkazadi; hid bilish
sezgiiari ham jismning kimyoviy, lekin boshqa turdagi belgilari:
gul ifori,
bodom ifori, palag’da tuxum hidi va boshqalar haqida axborot beradi.
Sezgilarning sifati haqida so’z yuritilganida, sezgilarning modalligi ko’zda
tutiladi, chunki, aynan, modallik mos bo’lgan sezgining asosiy sifatini aks
ettiradi.
Sezgining
jadalligi
miqdoriy
xususiyat
bo’lib,
ta’sir
etuvchi
qo’zg’atuvchining kuchiga va retseptoming vazifa bajara olish xususiyatiga
bog’liq bo’ladi. Masalan, agar tumov bo’lsangiz, u holda idrok etiladigan
hidlaming sezish jadalligi izdan chiqadi.
Sezgining muddatliligi
yoki
davomiyligi
-
bu yuzaga kelgan sezgining
vaqt bilan bog’liq xossasi. U, shuningdek, his-tuyg’u organlarining vazifa bajara
olish holati bilan, asosiysi, seskantiruvchining ta’sir etish vaqti va uning jadalligi
bilan belgilanadi. Seskantiruvchining his-tuyg’u organlariga ta’sir ko’rsatishida
sezgi birdaniga emas, bir muncha vaqt o’tgandan so’ng hosil bo’ladi, mana shu
vaqt
sezgining latent
(yashirin)
davri
deb ataladi. Bu davr sezgilarning turli
xillari uchun bir xilda bo’lmaydi: taktil sezgilar uchun 130 millisoniyaga, og’riq
sezgiiari uchun - 370 mlsga, ta’m bilish sezgiiari uchun - 50 mlsoniyaga teng.
Sezgilar uchun seskantiruvchining
fazoviy cheklanganligi
xosdir.
Retseptorlar tomonidan amalga oshiriladigan tahlil bizlarga seskantiruvchining
fazoda cheklanganligi haqida ma’lumot
yetkazadi, ya’ni, qaerdan yorug’lik
tushayotganini, issiqlik kelayotganini yoki seskantiruvchining tananing qaysi
sohasiga ta’sir ko’rsatayotganini ayta olamiz
Sezgi seskantiruvchi ta’sirining boshlanishi bilan bir vaqtda yuzaga
kelmaydi, xuddi shuningdek, uning ta’siri tugashi bilan bir vaqtda g’oyib
bo’lmaydi. Sezgilarning
bunday inertsiyasi uning
natijasida
namoyon bo’ladi.
Seskantiruvchining alomatlari ketma-ket tasavvurlarda saqlanib qoladi. Ketma-
ket tasawurlar ijobiy va salbiy turlarga bo’linadi.
Ijobiy
ketma-ket tasawurlar
dastlabki
ta’sirlanishga
muvofiq
holda
bo’lib,
ta’sir ko’rsatayotgan
seskantiruvchining sifatiga o’xshash sifatga ega bo’lgan ta’sirlanishning
alomatlarini saqlashdan iborat.
Salbiy
ketma-ket tasawurlar ta’sir ko’rsatgan
192
seskantiruvchining sifatiga qarama-qarshi bo’Igan sezgi sifatining pay do
bo’lishidan iborat. Masalan, yorug’lik - qorong’ilik, og’irlik - yengillik,
issiq -
sovuq va boshqalar. Salbiy ketma-ket tasavvurlaming hosil bo’lishi ushbu
retseptoming ma’lum ta’sirga nisbatan sezuvchanligining kamayishi bilan
tushuntirish mumkin.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan xossalar u yoki bu darajada sezgilaming sifatiy
xossalarini aks ettiradi. Lekin sezgilar asosiy xususiyatlarining miqdoriy
ko’rsatkichlari, ya’ni, ta’sirchanlik darajasining ham ahamiyati bulardan kam
emas. Odam his-tuyg’ulari organlari - nozik tuzilishga ega bo’Igan o’ziga xos
asboblar. Akademik S.l. Vavilov o’z tadqiqotlari asosida inson ko’zining 0,001
sham
yorug’ligini
bir
kilometr
masofada
ilg’ashini
aniqladi.
Bu
seskantiruvchining energiyasi
shunchalik kamki, uning yordamida 1 sm3 suvni
1° ga qizdirish uchun 60 ming yil kerak bo’ladi.
Seskantiruvchining har qanday kuchi ham sezgilami uyg’ota olish
xususiyatiga ega bo’lmasligi mumkin. Sezgilar ma’lum jadallikka ega bo’Igan
seskantiruvchi ta’sirida paydo bo’ladi. Sezgi jadalligi va seskantiruvchi kuch
o’rtasidagi bog’liqlikning psixologik xususiyatini sezgilar bo’sag’asi yoki
ta’sirchanlik bo’sag’asi tushunchasi ifodalaydi.
Psixofiziologiyada bo’sag’alaming ikki
Do'stlaringiz bilan baham: 
