sezgilar,
retseptorlari mushaklar va paylarda joylashadi,
ular tana holati va
harakatlri haqida ma’lumot yetkazadi, harakatlarimizni boshqaradi.
Eksteroretseptorlami ikki guruhga ajratish mumkin, bular aloqador va
distant retseptorlardir.
Aloqa retseptorlari
ta’sirlanishni ularga ta’sir
ko’rsatuvchi ob’ektlar bilan bevosita aloqada bo’lgan holatda uzatadilar -
sezish
va ta’m bilish retseptorlari shunday faoliyat yuritadilar.
Distant retseptorlar
uzoqlashgan ob’ektdan tarqalayotgan ta’sirga nisbatan ta’sirlanadilar; distant-
retseptorlarga ko’rish, eshitish retseptorlari kiradi.
Hid bilish sezgilari
eksterotseptsiyaning bu kenja sinflari o’rtasidagi o’rtacha holatni egallaydilar.
190
Sezish tarkibiga taktil sezgilar (qo’lning tegib ketishini sezish) bilan bir
qatorda yetarlicha mustaqil bo’lgan
-
haroratli sezgilar turi kiradi, ular
organizm va atrof-muhit o’rtasidagi issiqlik boshqaruvi va issiqlik almashinuvi
jarayoni uchun ahamiyatlidir. Taktil va eshitish sezgilari o’rtasidagi oraliq
holatni tebranma sezgilar egallaydi.
Insonning atrof-muhitda o’z yo’nalishini aniqlashining umumiy jarayonida
statik va kinestetik sezgilar katta ahamiyatga egadirlar.
Statik sezuvchanlik
tanamizning fazodagi holatini aks ettiradi. Uning retseptorlari ichki quloqning
vestibulyar apparatida joylashgan. Tana holatining yer
tekisligiga nisbatan tez-
tez va keskin o’zgarib turishi bosh aylanishiga olib kelib mumkin.
Kinestetik sezgilar
deb, tana alohida qismlarining holatlari va harakatlarini
his etishga aytiladi. Shunga o’xshash sezgilarsiz tana turli qismlarining
baravariga muvofiq harakatlari, gavda holatini tutib turish, barqaror muvozanat,
turli ixtiyorsiz harakatlami (shartsiz refleks harakatlari, ko’nikmalari va h.k.)
nazorat qilish bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklarga duch kelishimiz mumkin
edi, chunki ulaming barchasi avtomatik tarzda tezda bajariladigan harakatli
fursatlardan iborat. Kinestetik sezgilar retseptorlari
mushak va paylardan
tashqari boshqa organlarda ham joylashgan. Masalan, barqaror muvozanatni
saqlab turish va mustahkamlashga ko’mak beruvchi sezgilaming shakllanishi
ichki quloqda joylashgan alohida muvozanat retseptorlari tufayli sodir bo’ladi.
Haraktlami tezlashtirish va sekinlashtirish hissiyoti bu retseptorlarning
faoliyatiga bog’liqdir.
Turli
analizatorlar
uchun
umumiy
bo’lgan
og’riq
sezgilari
seskantiruvchining yemiruvchi kuchidan darak beradi. Organik (avvalambor
og’riqli) sezuvchanlik eng qadimgi hisoblanadi, so’ngra aloqali (taktil, sezish)
shakllari paydo bo’lgan. Evolyutsiya jihatidan
eng yosh sezuvchanliklar
retseptorlarning eshitish va, ayniqsa, ko’rish tizimlari hisoblanadi.
Hozirgi zamon fan ma’lumotlarining nuqtai nazaridan qabul qilingan
sezgilaming tashqi (eksteroretseptorlar) va ichki (interoretseptorlar) turlarga
bo’linishi yetarli emasdek tuyuladi. Sezgilaming ba’zi turlarini ichki-tashqi deb
hisoblash mumkin, ularga harorat va og’riq, ta’m bilish va tebranma,
mushak-
bo’g’imli va statik-dinamik sezgilar kiradi.
Ingliz nevrologi X. Xed (1918) sezgilaming
Do'stlaringiz bilan baham: