N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

idrok qilish -
jismliligi, doimiyligi, anglanganligi; 
xotira
—
ixtiyoriyligi va belgilanganligi (inson tomonidan axborotning eslab qolish, 
saqlash va ishlatishning maxsus, madaniy jihatdan ishlab chiqilgan vositalaming 
qo’llanilishi) bilan ajralib turadi. Aynan shu sifatlar inson tomonidan hayoti 
davomida egallanib boriladi va ketsinchalik ta’lim olish orqali rivojlantiriladi.
2. Hayvonlar 
xotirasi
insonlamikidan farqli ravishda chegaralangandir. 
Ular o’z hayoti davomida o’zlari egallashi mumkin bo’lgan axborotni qo’llay 
oladilar, xolos. O’zlaridan keyingi avlodga irsiy saqlanib qolishi mumkin 
bo’lgan va genotipda o’z ifodasini topgan belgi va xossalami o’tkazadilar. 
Tajribaning qolgan qismi hayvonning nobud bo’lishi bilan qaytarib 
bo’lmaydigan darajada kelajak avlod uclran o’z ahamiyatini yo’qotadi.
Insonda buning hammasi boshqacha tarzda kechadi. Uning 
xotirasi
cheksizdir. Inson benihoya ko’p miqdordagi axborotni, unda bunga zaruriyati 
bo’lmasa ham, yod olib, xotirada saqlab va nazariyada ifodalay olishi mumkin. 
Buning uchun odamlar axborotni yozib olishning belgili tizimi va vositalarini 
kashf etganlar. Ular axborotni yozib olib, uni saqlashdan tashqari, avloddan- 
avlodga moddiy va ma’naviy buyumlar orqali belgili tizimlar va vositalardan 
foydalanishni o’rgatishni ham o’tkazishlari mumkin.
3. Shuningdek, inson va hayvonlar tafakkuridagi tafovutlar ham yaqqol 
ko’zga tashlanadi. Bu ikki nomlari tilga olingan tirik mavjudotlar dunyoga
69

---

kelishlari bilan ko’rgazmali-harakat ko’rinishidagi oddiy amaliy masalalar 
yechimini topish kabi yashirin, ammo yuzaga chiqishi tayin bo’lgan layoqatga 
ega bo’ladilar. Lekin, idrok taraqqiyotining keyingi ikki -
ko ’rgazmali-tasawur
va 
so ’zlashuv-mantiqiy
tafakkur bosqichlarida - ular o’rtasida keskin farqlar 
namoyon bo’ladi.
Faqat yuqori tuzilgan hayvonlargina tasavvurlami qo’llay oladilar, shu 
bilan birga, bu fikr fanda hanuzgacha bahslarga sabab bo’lmoqda. Odamda 
ushbu layoqat ikki-uch yoshlarda namoyon bo’ladi. So’zlashuv-mantiqiy 
tafakkurga keladigan bo’lsak, hayvonlarda idrokning bu turiga tegishli belgilar 
ko’rinmaydi, chunki ular mantiqni ham, so’zlar ma’nosini ham udda 
qilolmaydilar.
4. Hayvonlar va odamda hissiyotlar ifodalanishining taqqoslanishi haqidagi 
masala o’rganilishining murakkabligi bilan ajralib turadi. Uni hal etishdagi 
qiyinchilik odam va hayvonlarga xos bo’lgan birlamchi hissiyotlar tug’ma 
xususiyatga ega ekanliklarida o’z aksini topgan.
Shu bilan birga, inson hayvonlarda mavjud bo’lmagan yuksak ahloqiy his- 
tuyg’ularga ega.
5. Olimlar odamlar va hayvonlar hulq-atvori motivatsiyasidagi umumiylik 
va tafovutlar masalasini hal etishga juda katta kuch va vaqt sarfladilar. Ulaming 
ikkalasida ham ko’p sonli umumiy, organik xususiyatli ehtiyojlar mavjud. SHu 
bilan birga, shunday ehtiyojlar borki, insonlar va hayvonlar o’rtasidagi farqlar 
haqidagi masala shu vaqtgacha munozaralarga sabab bo’lmoqda. Bu -
muloqot,
altruizm, ustunlik, tajovuzkorlikka
bo’lgan ehtiyojlar. Ulaming boshlang’ich 
belgilarini hayvonlarda kuzatish mumkin, xuddi shuningdek, hozirgacha 
ulaming insonga irsiyat orqali berilishi yoki ijtimoiylashtirish natijasida 
egallanishi aniq ma’lum emas.
Shuningdek, inson shunga yaqin bo’lgan o’xshashliklar hech bir hayvonda 
kuzatilmaydigan maxsus ijtimoiy ehtiyojlarga ham ega. Bunda ma’naviy 
ehtiyojlar, ahloqiy qadriyat asosiga ega ehtiyojlar, ijodiyot bilan bog’liq 
ehtiyojlar, barkamollikka erishishga bo’lgan ehtiyoj, estetik va boshqa qator 
ehtiyojlar nazarda tutiladi.
Shunday qilib, inson o’zining psixologik sifatlari va hulq-atvor shakllari 
bilan hayvonlarga qisman o’xshash va ulardan qisman farq qiluvchi ijtimoiy- 
tabiiy mavjudotdir. Uning hayotidagi tabiiy va ijtimoiy asoslar birgalikda 
mavjud bo’lishi, ba’zida esa bir-biri bilan raqobatlashishi mumkin.