N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Mustaqillik -
bevosita tashabbuskorlik bilan bog’liq bo’lgan iroda xususiyati. 
Independence is a volitional feature that is directly linked with initiative.
15.1. Irodaning psixologik
Insonning 
istalgan 
faoliyati 
doimo
xususiyati va asosiy vazifalari
ma’lum ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlar 
yordamida bajariladi. Ixtiyoriy harakatlar ong nazorati ostida ijro etiladi va 
insondan ma’lum ongli 
ravishda ko’zlangan maqsadlarga erishishga 
yo’naltirilgan kuch talab etadi. Masalan, bemomi ko’z oldimizga keltiradigan 
bo’lsak, u qiyinchilik bilan suv solingan piyolani og’ziga olib boradi, uni 
engashtirib, og’zini harakatlantirib, suvni ichadi, ya’ni, bir maqsadga -
tashnalikni qondirishga mo’ljallangan bir qator harakatlami amalga oshiradi. 
Tashnaligini qondirayotgan odamning bunday harakatlami bajarishga sarflagan 
kuchi, ko’pincha, iroda kuchi yoki iroda deb ataladi.
289

---

Iroda
-
bu insonning maqsadga yo’naltirilgan harakat va faoliyatni 
bajarishda tashqi va ichki qiyinchiliklami yengish malakasida ifodalangan ongli 
tarzda o’z hulq-atvori va faoliyatini boshqarishi. Irodaning o’ziga xos asosiy 
xususiyati hayot faoliyatining og’ir sharoitlarida faollikni ongli boshqarishdan 
iborat.
Irodaviy harakatlar ixtiyrsiz harakatlar va faoliyat asosida rivojlanadi. 
Aynan, 
ongli harakat
iroviy hulq-atvoming xususiyatini belgilaydi. Irodaviy 
harakatlar bir-biridan, awalambor, murakkablik darajasi bilan farqlanadi. Xuddi 
shunday, yuqorida keltirilgan misol, bir qator sodda harakatlar va faoliyatdan 
iborat bo’lgan murakkab irodaviy hulq-atvorga misol bo’la oladi.
Irodaviy hulq-atvoming yana bir muhim belgisi, qarshiliklaming ichki va 
tashqi ekanligidan qat’iy nazar, uning 
qarshilikniyengib o ’tish bilan aloqasidk.
Ichki yoki sub’ektiv qarshiliklar sifatida insonning ushbu harakatni 
bajarmaslikka yoki bu harakatga qarama-qarshi harakatni bajarishga qaratilgan 
tilaklari xizmat qiladi. Xuddi shunday, ichki qarshiliklar sifatida toliqish, ko’ngil 
ochish istagi, harakatsizlik, tanballik va boshqalami keltirish mumkin. Tashqi 
qarshiliklarga misol tariqasida ish uchun zarur asbobning mavjud emasligi yoki 
berilgan vazifani bajarishni xohlamagan boshqa odamlaming qarama-qarshi 
harakatini keltirish mumkin.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki, qarshilikni yengib o’tishga qaratilgan har bir 
faoliyat ham iroda bilan bog’liq bo’lmasligi mumkin. Masalan, itdan 
qochayotgan odam qiyin to’siqlami o’tib ketishi, hatto, eng baland daraxtga 
chiqib olishi ham mumkin, lekin bu harakatlar irodaviy bo’lmaydi, chunki ular, 
awalambor, odamning ichki mayli bilan emas, tashqi sabablarga ko’ra, 
bajarilgandir. Bundan kelib chiqadiki, qarshiliklami yengib o’tishga qaratilgan 
irodaviy harakatlaming o’ziga xos muhim xususiyati ko’zlangan maqsadning 
ahamiyatini anglash, uning uchun kurashish, unga erishish zarurligini anglash 
hisoblandi. Shuning uchun irodaviy harakatlarmurakkablik darajasi bilangina 
emas, balki 
anglanganlik
darajasi bilan ham farqlanishi mumkin.
Shunday vaziyatlar bo’ladiki, inson o’z harakatlarini anglaydi, lekin ulami 
nima uchun bajarayotganini tushuntirib bera olmaydi. Ko’pincha, bu harakat 
inson qandaydir kuchli hissiyotlarga berilganida, emotsional qo’zg’alishni 
boshidan kechirayotganida sodir bo’ladi. SHunga o’xshash harakatlar 
impulsli
harakatlar deb ataladi. O’ylanmagan harakatlami amalga oshirgandan so’ng 
inson qilgan ishidan afsuslanadi. Iroda esa, aynan, affektiv portlashlar vaqtida 
inson o’zini o’ylanmagan harakatlardan to’xtatib qolishidan iborat. Demak, 
iroda