N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

14.4. Emotsiyalar va shaxs.
Emotsionallik tug ma bo ladi, lekin
Emotsional ifodalanishdagi indi-
affektlar, 
sezgilar 
hayot 
jarayonida 
vidualfarqlar.
rivojlanadi, bu esa insonning shaxs sifatida
rivojlanishini bildiradi. Bunday rivojlanish 
inson emotsional sohasiga yangi ob’ektlami kiritish, shaxs sezgilarini ongli 
irodaviy boshqarish va nazorat qilish darajasining oshishi ahloqiy boshqarishga 
yuksak ahloqiy qadriyatlar (vijdon, mas’uliyatlilik, nomus va boshqalar) ning 
asta-sekin kiritilishi bilan bog’liq.
Inson emotsional hayotining rivojlanishida ma’lum bo’lgan izchillik 
mavjud. Lekin bir davr sezgisidan keyingi davr sezgisiga o’tish shaxsning har 
tomonlama rivojlanishi bilan bog’liq. Hissiyotlar odam energiyasini to’plovchi 
faoliyatga nisbatan kuchli rag’bat bo’lishi mumkin, asosiysi, ulami tegishli 
tarzda yo’naltirishdir.
Har bir inson uchun ijobiy emotsional ta’sirlanishlami kuchaytirish va 
kengaytirish bilan bir vaqtda boshqa odamlar emotsional holatiga samarali ta’sir 
ko’rsatish malakasiga ega bo’lish juda muhimdir. Zararli emotsional 
ta’sirlanishlar ko’p hollarda yuqori emotsional zo’riqish vaziyatlarida, o’ta 
toliqqan holatlarda, frustratsiya vaqtida, odamlar ta’sirchanligida, ishlar 
ko’ngilgidek yurishmaganida, hayotiy muhim rejalar barbod bo’lganida yuzaga 
kelishini bilish va yodda tutish lozim.
Inson o’zining ijodkorligini to’laligicha joriy qila olishi uchun u o’zini 
emotsional boshqarish ko’nikmalarini egallagan bo’lishi zarur. Hozirda
285

---

emotsional holatni barqarorlashtirish vositalarining boyitilgan zahirasi mavjud, 
bularga nerv-muskul relaksatsiyasining turli usullari, nafas olish mashqlari, 
autogen mashqlar, meditatsiya, yoga va boshqalar kiradi.
Hissiyotlar inson hayotida o’ta muhim o’rin egallaydi, ular inson organizmi 
hayotiy faoliyati, salomatligi, kayfiyati, jismoniy holati, ichki organlari va 
boshqalarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Taniqli shifokor M.I. Astvatsaturovning 
yozishicha, yurak ko’p holatlarda qo’rqinch, jigar - g’azab, oshqozonning 
befarqlik va tushkunlikdan zarar ko’radi. Emotsional kechinmalar holatida qon 
aylanish o’zgaradi: yurak urishi tezlashadi yoki sekinlashadi, qon-tomirlarining 
tonusi o’zgaradi, qon bosimi ko’tariladi yoki tushib ketadi. Natijada bir xil 
emotsional kechinmalarda odam qizarib ketadi, boshqalarida - oqaradi.
Emotsional kechinmalaming xilma-xilligi avvalambor, odamlarning 
kayfiyatida ifodalanadi. Emotsional jihatdan kuchsiz ta’sirlanadigan odamlarda 
faqat qandaydir o’ta xavotirli voqea yaqqol ifodalangan hislami yuzaga 
keltiradi. Boshqa toifadagi, emotsional ta’sirchan odamlarda arzimas holat ham 
kuchli hissiyotlarga sabab bo’lishi mumkin. Hatto, ahamiyatsiz voqea ham 
kayfiyatlarini ko’tarishi yoki tushirib yuborishi mumkin.
Odamlar 
o’rtasida hissiyotlaming 
ifodalanishining 
chuqurligi 
va 
barqarorligi bo’yicha farqlanadigan xususiyatlar kuzatiladi. Ba’zi odamlarni 
hissiyotlar o’rab olib, o’zidan keyin chuqur iz qoldiradi. Boshqalarda hissiyotlar 
yuzaki xususiyatga ega bo’lib, oson, sezilarsiz, darhol va umuman izsiz o’tib 
ketadi. Odamlarda affekt va ehtiroslar ifodalanishidagi farqlar yaqqol namoyon 
bo’ladi. Bunda nomutanosib, o’zi va hulq-atvori nazorati yo’qotilgan, affekt va 
ehtiroslarga beriluvchan, masalan, g’azab, jazava, xavotirga tushadigan 
odamlarni ajratish mumkin. Boshqa odamlar, aksincha, doimo o’zini tuta biladi, 
o’z hislarini, ongini nazorat qiladi.
Odamlar o’rtasidagi farqlardan biri shundan iboratki, hislar va hissiyotlar 
ulaming faoliyatida aks etadi. Xuddi shunday, ba’zi odamlar hislar ta’sir etuvchi 
xususiyatga ega, harakatga undaydi, boshqalarda barchasi qator o’zgarishlarga 
sabab bo’lmaydigan hisning o’zi bilan chegaralanadi. Hislar sustligining yorqin 
shakli insonning ko’ngilchanligida ifodalanadi.
Shunday qilib, hissiyot va hislaming namoyon bo’lishidagi farqlar ma’lum 
odamning betakrorligi, ya’ni, uning individualligini belgilab beradi.
Oniomaniya va shopogolizm bilan bog’liq bo’lgan yana bir muammoni 
ko’rib chiqamiz. 
Oniomaniya
(do’konlarga bog’liqlik) - xarid qilishga bo’lgan 
miyaga o’mashib qolgan mayl, zaruriyati va oqibatlari bilan kelishmagan holda, 
vasvasa holatlarida kuzatiladi. Bunday bog’liqlik zamonaviy tilda -
shopogolizm
deb ataladi.
286

---

Xarid qilishga bo’lgan nosog’lom havas, oniomaniya yoki shopogolizm, 
XX asrda aniqlangan o’ziga xos kasatlikdir, lekin 1990-yilning boshlariga kelib, 
olimlar unga jiddiy e’tibor qarata boshladilar. Tibbiyot xodimlarining fikriga 
ko’ra, oniomaniya bilan sayyoramizning 10% aholisi, asosan, ayollar (90%) 
aziyat chekadilar. AQSHda 55 min. odam bu kasallikka chalingan, ulardan 15 
min. surunkali shopogoliklardir.
Agar aw al oniomaniyadan aziyat chekadiganlar xarid qilish maqsadida 
supermarket va do’konlami kezishgan bo’lsa, endilikda ular Internet, TV-do’kon 
yoki rangli kataloglar orqali xarid qilyaptilar. Oniomaniya sabablari hali 
oxirigacha aniqlanmagan. Olimlaming taxminlariga ko’ra, shopogolizm odam 
organizmiga 
inson 
kayflyatini 
boshqaradigan 
serotonin 
gormonining 
yetishmovchiligi bilan bog’liq. Ba’zilar mahsulotlami sovg’alar qabul qilishni 
yoqtirganlari sababidan buyurtma qiladilar. Yoki, ayol oiladagi muammolardan 
o’zini yupatish uchun yangi xarid bilan o’zini xursand qiladi. Sabablar turlicha 
bo’lishi muiiikin, oqibatlari esa yirik qarzlarga borib taqaladi. SHopogolizm, 
olimlar fikriga ko’ra, ichkiiikbozlik kabi jiddiydir.