N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Konstruktiv
- biz turidagi (ko’pchilik orasida);
Destruktiv
- men turidagi (yakka shaxs o’zi bilan) kechadigan jarayon.
Stress tushunchasi kanadalik olim Gans Sele tomonidan kiritilgan, u 
stressni organizttning jismoniy yoki psixik jarohatni keltirib chiqaradigan 
ta’sirlarga nisbatan moslashish-himoya reaktsiyalari yig’indisi sifatida 
ta’riflagan. Stress holatining rivojlanishida G. Sele uch bosqich: a) xavotirlanish, 
b) qarshilik ko’rsatish, v) izdan chiqishlami ajratdi.
Xavotirlanish reaktsiyasi shok davri (MNS tushkimlik holati) va izdan 
chiqqan psixik vazifalaming tiklanish, shokka qarshi davridan iborat. Qarshilik 
ko’rsatish bosqichi (rezistentlik) stressorlar ta’siriga nisbatan chidamlilikning 
yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Ularning davomli ta’sirida organizm kuchi 
kamaya boradi, va izdan chiqish bosqichi boshlanadi, ba’zn organizm o’limiga 
olib keluvchi nuqsonli kasallik jarayonlari yuzaga keladi.
Stress hayot uchun xavfli bo’lsada, organizm uchun zarurdir: austressda 
(«foydali» stress) individning moslashish mexanizmlari ishlab chiqiladi. 
Axborotli va psixik stress turlari mavjud (emotsional stresslar).
Frustratsiya -
tushkunlik, ma’lum maqsadga erishishda umidlaming 
parchalanishi bilan kechadigan inson muvaffaqiyatsizligining emotsional og’ir 
kechinmasi. 
Frustratsiya ko’p hollarda frustratorga qarshi qaratilgan 
tajovuzkorlik hulq-atvor bilan bog’liq. Frustratsiya sabablari bartaraf 
etilmaganida, psixikaning davomli izdan chiqishi bilan bog’liq bo’lgan chuqur 
depressiv holat
yuzaga kelishi mumkin (xotira, mantiqiy tafakkurga bo’lgan 
layoqatlarning susayishi). Frustratsiya holati inson biror chiqib ketish yo’llarini
279

---

izlaydi, shirin xayol olaniida beriladi, ba’zida esa tubanlashadi, ya’ni, psixik 
rivojlanishning dastlabki bosqichlariga qaytadi.
Hissiy jarayonlaming har xil shakllari normal odamda alohida, yakka 
holda mavjud bo’lmaydi. Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalar, 
affektlar, kayfiyatlarda aniq yashaydigan umumlashtirilgan hislar 
yuksak hislar
deyiladi. Yuksak hislar o’z tarkibiga birinchi soddaroq ko’rinishdagi turli 
hislarni oladi.
Inson faoliyatining qaysi bir turi, yoki qaysi bir sohasi, hislarni qaysi 
birining asosiy ekanligiga qarab, yuksak hislarning muhim turlari: praksik , 
axloqiy, intellektual, estetik turlari ajratiladi.
Ahloqiy hislar
odamning boshqa kishilarga, jamoa va o’zining ijtimoiy 
burchlariga bo’lgan munosabatlarida ifodalanadi. Inson bu hislarni kechirar 
ekan, ma’lum ahloqqa, ya’ni ijtimoiy ahloq-qoidalari va normalari majmuiga 
asoslanib, boshqa kishilaming xatti-harakatlariga yoki ruhiy hususiyatlariga 
hamda o’zining xatti-harakatlariga baho beradi.
Intellektual hissiyotlar
ham o’z mohiyati jihatidan ahloqiy hissiyotlarga 
yaqin bo’lgan hissiyotlardir. 
Intellektual hissiyotlar
odamning bilish jarayoni 
bilan bog’liq bo’lgan hissiyotlar bo’lib, biror narsadan hayron qolish, hayratda 
qolish, shubhalanish kabi holatlarda ifodalanadi. 
Estetik hislar
ham yuksak 
ahloqiy hislardan hisoblanadi. 
Estetik his
deganda biz go’zallikni idrok qilish, 
go’zallikdan zavqlanish va go’zallik yaratishga intilishni tushunamiz. Estetik 
hissiyot hamma odamlarga xos bo’lgan hissiyotdir. Atrofdagi tabiat manzaralari 
estetik hissiyotlarimizning birinchi manbai hisoblanadi.
Praksik hislar.
Inson amaliy hayotining istalgan sohasi maqsadga muvofiq 
aqliy faoliyatiga, shaxsning ularga nisbatan muayyan munosabatda bo’lish 
sohasiga aylanib qoladi. Bu birinchi navbatda biror maqsadni anglabgina 
qolmay, uni e’tirof etadigan yoki inkor qiladigan maqsadlarga erishish yo’llarini 
baholaydigan ta’sir qilish usullari va ko’lamlarini ma’qullaydigan va 
ma’qullamaydigan, ulami to’g’ri tanlanganligiga shubhalanadigan, nihoyat 
muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik hissini kechiradigan mehnat faoliyatida 
kuzatiladi. Hayotiy faoliyat jarayonida muhit va irsiy shartlar asosida insonda 
barqaror emotsional sifatlar - emotsional xususiyatlar va xossalar shakllanadi. 
Shaxsning