N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Dj. Gilford
tomonidan taklif etilgan aqliy model anchagina ommabop 
hisoblanadi. Gilford kontseptsiyasiga asosan, aql - bu uch yo'nalish; mazmun, 
mahsulot va xususiyat bo’yicha baholash mumkin bo’lgan ko’p o’lchovli hodisa.
Aql tarkibidagi operatsiya xususiyatiga ko’ra quyidagicha kechadi; 
baholash, sintez, analiz, yodda saqlash, bilish. Mahsulotiga ko’ra aqliy 
operatsiya: ayrirn, sinfiy, munosabat, tizim, transformatsiya, mulohaza bo’lishi
262

---

mumkin. Mazmuniga ko’ra aqliy operatsiya ob’ektlar, ramzlar, ma’noni 
o’zgartirish, hulq-atvor bilan bog’liq harakatlar bo’lishi mumkin. Hammasi 
bo’lib Gilford aqliy modeli 120 turlicha aqliy jarayonlardan iborat.
Aqliy qobiliyatlar tuzilishi sohasidagi tadqiqotiaming ikkinchi yo'nalishi 
insonning yaxlit aqliy faoliyatining o’ziga xosligi va mahsuldorligini belgilab 
beruvchi umumiy aqliy omilning mavjudligi g’oyasiga asoslangan. Ushbu 
yondoshuvning asoschisi 
CH. Spirmen
hisoblanadi. U «bosh omil» - «G» 
kontseptsiyasini ilgari surdi, uning fikriga ko’ra, u alohida «aqliy energiya»dan 
iborat bo’lib, bu darajadagi farqlar shaxsiy bilimlar elementlari va test masalasi 
mazmuni elementlari o’rtasida aloqa va munosabatlar o’matishdagi idividual 
qobiliyatlami belgilab beradi.
Dj.Raven
Spirmen g’oyasi tarafdori 
va davomchisi edi. U o’zining 
umumiy aqliy rivojlanganlikni «toza» aniqlaydigan asosiy ko’rsatkichi tashqi 
ko’rsatmalar mavjud bo’lmagan sharoitlarda shaxsiy tajribasini umumlashtirish 
asosida bilishga bo’lgan qobiliyatning rivojlanuvchi matritsalar xususiy testini 
ishlab chiqdi.
R. Kettel
tadqiqotlari umumiy omilda ikki tarkibiy qism: 
sub’ekt
tajribasini tadqiq etishga asoslangan «kristallangan aqb>, va yangi sharoit va 
vaziyatlarga moslashishni talab etuvchi masalalarda ifodalanadigan, irsiy omillar 
tomonidan belgilangan «oquvchi aql»ni ajratib olish imkonini berdi.
Hozirda, yangi «elementar aqliy qobiIiyatlar»ni ajratib oiishga harakat 
qilinayotgan bo’lishiga qaramay, tadqiqotchilar asosan, umumiy aqlning noyob 
psixik qobiliyat sifatida mavjudligi fikriga qo’shilmoqdalar.
1958 yilda AQSHda L.R. Xarmon tomonidan o’tkazilgan aqliy testlar 
muntazam ravishda aqliy mehnat bilan shug’ullanadiganlaming aqliy 
ko’rsatkichlari yuqori bo’lishini ko’rsatdi. Nomzodlik dissertatsiyalarini himoya 
qilganlaming ko’rsatkichlari, masalan, 130,8 ga teng bo’ldi (yosh me’yori 100 
ga teng). Xuddi shunday natija aholining taxminan 2% ida aniqlandi. Alohida 
kasblar bo’yicha ko’rsatkichlar quyidagicha taqsimlandi: fiziklar - 140,3%, 
matematiklar -
138,2%, 
muhandislar -
134,8%. 
Ro’yxatni 
aqliy
rivojlanganlikning yuqori darajasini ko’rsatgan: kimyogarlar - 131,5%, 
biologlar- 126,1%, o’qituvchilar - 123,3% yakunladilar.
Ijodkorlikni ikki tomonlama - biror faoliyatning tarkibiy qismi va mustaqil 
faoliyat sifatida o’rganish mumkin.
13.5. Ijodkorlik.
Har bir faoliyatda ijodkorlik elementi,
Ijodkorlik tafakkuri
ya’ni, vazifani bajarishga yangicha, o’ziga xos 
yondoshuv mavjud bo’ladi. Bunda ijodiy 
element sifatida faoliyatning istalgan bosqichi - muammoni yuzaga 
chiqarishdan boshlab harakatlami bajarishning usullarini izlab topish ham
263

---

xizmat qilishi mumkin. Ijodkorlik yangi, avval ma’lum bo’lmagan yechimni 
topishga yo’naltirilgan bo’lsa, bunda u faoliyat darajasini egallaydi va murakkab 
ko’p darajali tizim bo’lib hisoblanadi. Bu tizimda maxsus motivlar, maqsadlar, 
harakat usullari, ularning rivojlanish xususiyatlari qayd etiladi.
Ijodkorlik jarayonining asosi bo’lib ichki sezgi mexanizmi hisoblanadi.