N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

tashqi qo’zg’atuvchi
xususiyati bilan, 
awalambor, seskantiruvchining kuchi yoki jadalligi bilan bog’liq. Masalan, siz 
biror ishni ishtiyoq bilan bajarayotganingizdan, qo’shni xonadagi yoki 
ko’chadagi yengil shovqinni eshitmaysiz. Lekin to’satdan oldingizda polga 
tushgan og’ir jismning baland tovushi eshitiladi, bu beixtiyor diqqatingizni jalb 
qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat uchun seskantiruvchilar o’rtasidagi keskin farq, 
shuningdek, seskantiruvchi ta’sirining davomiyligi, uning o’lchamlari va shakli, 
yangiligi, noodatiyligi kabi sifatlari ham muhim ahamiyatga ega.
Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablarning ikkinchi guruhi 
tashqi
seskantiruvchilarning
odamning 
ichki holatiga
muvofiqligi, va birinchi 
navbatda, uning ehtiyojlariga mos kelishi bilan bog’liq. Masalan, qomi to’q va 
qorni ochiqqan odamlar ovqat to’g’risidagi suhbatga turlicha munosabat 
bildiradilar.
Sabablarning uchinchi guruhi shaxsning 
umumiy y o ’nalganligi
bilan 
bog’liq. Bizni ko’proq qiziqtiradigan va qiziqishlar sohamizni, shuningdek, 
kasbiy qiziqishlarimizni tashkil etuvchilar, qoidaga ko’ra, tasodifan duch kelib 
qolgan bo’lsak ham, e ’tiborimizni o’ziga tortadi.
Va, nihoyat, ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradigan sabablarning to’rtinchi 
guruhini ta’sir etuvchi seskantiruvchi hosil qiladigan 
his-tuyg’ular
tashkil etadi. 
Biz uchun qiziqarli bo’lgan, ma’lum emotsional reaktsiyani hosil qiladiganlar 
ixtiyorsiz diqqatning muhim sababi bo’lib hisoblanadi.
I7„

---

Ixtiyorsiz diqqatdan farqli ravishda ixtiyoriy diqqatning asosiy xususiyati, 
uning ongli maqsad tomonidan boshqarilishi va iroda kuchi bilan bog’liqligidir. 
Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlar kechishini faol boshqarish 
hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatidan farq qilishiga 
qaramay, ixtiyoriy diqqat, shuningdek, his-tuyg’ular, qiziqishlar, odamning 
avval orttirilgan tajribasi bilan bog’liq. Lekin ixtiyoriy diqqatda bulaming 
ko’rsatadigan ta’siri bevosita emas, aksincha, bilvositadir.
Diqqatning yana bir turi mavjud. Ixtiyoriy diqqatga o’xshash, maqsadga 
yo’nalganlik xususiyatiga ega bo’lib, va dastlab iroda kuchini talab etadi, lekin 
keyinchalik odam ishga «kirib boradi»: faoliyatning natijasi emas, balki, uning 
mazmuni va jarayoni ham qiziqarli bo’lib, ahamiyat kasb eta boshlaydi. Bunday 
diqqat N.F. Dobrinin tomonidan 
ixtiyoriydan keyingi
diqqat deb nomlandi. 
Masalan, o’quvchi qiyin arifmetik masalani yecha turib, dastlab, unga ma’lum 
kuch sarf etadi. Masala murakkab, o’quvchi chalg’iy boshlaydi. U o’zini, 
irodasini ishga solgan holda, masalani yechishga majburlaydi. Mana, masalani 
yechishga birinchi urinish natija berdi, yechishning to’g’ri usuli belgilab olindi. 
Masala oydinlasha boradi. Masala o’quvchining ishtiyoqini band eta boshlaydi. 
U endi chalg’imasdan, qiziqarli masalaga kirishib ketadi. Diqqat ixtiyoriydan 
ixtiyorsizga aylandi.
Haqiqiy ixtiyorsiz diqqatdan farq qilib, ixtiyoriydan keyingi diqqat ongli 
maqsadlar bilan bog’langan holatda qoladi va ongli qiziqishlar tomonidan 
quwatlab turiladi. SHu bilan birga, ixtiyoriy diqqatdan farqli ravishda bunda 
iroda kuchi deyarli bo’lmaydi yoki umuman mavjud emas..
Diqqatning ko’rib chiqilgan uch xil turi inson faoliyati amaliyotida o’zaro 
bir-biriga o’tishlar bilan uzviy chatishib ketadi va biri ikkinchisiga tayanadi.
Tabiiy diqqat
o’zida axborot yangiligi unsurini tashuvchi, u yoki bu tashqi 
va ichki rag’batlarga nisbatan tanlab javob qaytarishning tug’ma qobiliyati 
ko’rinishida 
odamga mg’ilishi bilanoq 
beriladi. Tabiiy diqqat faoliyatini 
ta’minlovchi asosiy mexanizm