N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

diqqatning motorika nazariyasi
deb nomlanishi tasodifiy emas.
Ribo nazariyasidan tashqari, diqqat tabiatini tadqiq etishga turli xil boshqa 
yondoshuvlar ham mavjud. D.N. Uznadze fikricha, diqqat to’g’ridan-to’g’ri 
mayl bilan bog’langan. Uning nuqtai nazariga ko’ra, mayl diqqat holatini 
ichkaridan ifodalaydi. Mayl ta’siri ostida voqeiy atrof-muhitni idrok qilishda 
hosil qilinadigan ma’lum obraz yoki taassurotning ajralishi sodir bo’ladi. Bu 
obraz yoki taassurot diqqat ob’ektiga aylanadi, jarayonning o’zi esa 
ob’ektivlashtirish deb nomlanadi.
P.Ya. Galperin ham diqqatning qiziqarli kontseptsiyasini taklif etdi. Uning 
kontseptsiyasi quyidagi asosiy holatlardan iborat:
1. Diqqat yo’nalishli-tadqiqot faoliyatining vaziyatlaridan biri bo’lib, 
obraz, fikr, inson psixikasida ma’lum vaqtda mavjud bo’lgan boshqa hodisa 
mazmuniga qaratilgan psixik harakatdan iborat.
2. Diqqatning asosiy vazifasi - psixik obraz, harakat mazmuni va boshqalar 
ustidan nazorat qilish. Insonning har bir harakatida yo’nalganlik, bajaruvchilik 
va nazorat qilish qismlari mavjud. Mana shu oxirgi qismi diqqat tomonidan 
gavdalantiriladi.
3. Ma’lum mahsulotni ishlab chiqarishga qaratilgan harakatlardan farqli 
o’laroq, nazorat yoki diqqat faoliyati alohida natijaga ega bo’lmaydi.
4. Diqqat mustaqil akt sifatida harakat aqliy bo’lib qolmasdan, 
qisqartirilgan holatda bo’lgandagina ajralib chiqadi. Bunda har qanday nazoratni 
ham diqqat sifatida o’rganib bo’lmaydi. Nazorat harakatni umumiy tarzda 
baholaydi, diqqat esa uning yaxshilanishini ta’minlaydi.
5. Diqqat psixik nazorat faoliyati sifatida o’rganiladigan bo’lsa, u holda 
diqqatning ixtiyoriy va ixtiyorsiz ma’lum aktlari yangi aqliy harakatlar 
shakllanishining natijasidir.
6. Ixtiyoriy diqqat reja asosida amalga oshiriladigan diqqatdir, bu oldindan 
tuzilgan reja yoki namuna bo’yicha bajariladigan nazorat shaklidir.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlab o’tish joizki, ko’p sonli nazariyalarning 
mavjudligiga qaramasdan, diqqat muammosi o’z ahamiyatini yo’qotmagan. 
Diqqat tabiati haqidagi bahslar avvalgidek davom etmoqda.
Diqqat inson hayoti va faoliyatida ko’plab 
8.3. Diqqatning vazifalariva
turjj xjj vazjfa]amj bajaradi. U zarur bo’lgan
psixologik 
va 
fiziologik 
jarayonlami 
faollashtiradi, qolganlarini esa susaytiradi, organizmga yetkazilayotgan 
axborotning uning dolzarb ehtiyojlariga muvofiq holda tashkil etilishi va 
maqsadga yo’nalganlik bilan tanlab o’tkaziJishiga yordam beradi, ruhiy

---

faollikning biror ob’ekt yoki faoliyat turida tanlab va davomli tarzda 
jamlanishini ta’minlaydi.
Diqqatning asosiy turlarini ko’rib chiqamiz. Bularga tabiiy va ijtimoiy 
belgilangan, bevosita va bilvosita diqqat, ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan 
keyingi diqqat, hissiy va intellektual diqqat kiradi.
Diqqatni tashkil etishda insonning faolligiga ko’ra diqqatni uch turga 
bo’lish mumkin: ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi diqqatlar.
Ixtiyorsiz 
diqqat
- bu ongning seskantiruvchi sifatidagi alohida 
xususiyatiga muvofiq holda ob’ektda jamlanganligi.
Ixtiyoriy diqqat -
bu ob’ektda faoliyat talablariga ko’ra yo’naltirilgan, 
ongli boshqariladigan jamlanganlik.
Ixtiyorsiz diqqat maqsad qo’yish va iroda qatnashuvi bilan bog’liq emas, 
ixtiyoriy diqqat uchun esa iroda boshqaruvi va maqsadning mavjud bo’lishi 
shart. Odatda, ixtiyorsiz diqqatning yuzaga kelishida jismoniy, psixofizik va 
ruhiy sabablarning yaxlit to’plami bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Ular bir-biri 
bilan o’zaro bog’langan bo’lsada, shartli ravishda quyidagi to’rt darajaga bo’lish 
mumkin.
Sabablarning birinchi guruhi