N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

giperbolizatsiya
va 
minityurizatsiya
- jismlarni

---

kattalashtirish yoki kichiklashtirish (dev, mitti bola, Dyuymchaxon), jism 
qismlar sonini o’zgartirish va ularni ko’paytirish (hind mifologiyasidagi ko’p 
qo’lii xudola va boshqalar) kiradi.
12.1. Rasm. Xayol turlari.
Obrazlar yaratishning tahliliy jarayoni 
urg ’it berish
- u yoki bu qirralami 
ta’kidlash hisoblanadi. Urg’u berish ma’lum obrazdagi eng ahamiyatli bo’lgan 
qirrani ajratib ko’rsatish imkonini beradi. Bu usul yordamida do’stona hazil 
suratlar va jahldor karikaturalar yaratiladi.
Ijodiy obrazlami yaratish jarayoni bo’lib 
analogiya
xizmat qiladi. Uning 
mohiyati, real hayotda mavjud bo’lgan jism, jonli organizm, harakatga o’xshash 
obrazni yaratishdan iborat. Xuddi shunday, ko’pchilik asboblar va ish qurollari 
(lokator - ko’rshapalakning yo’nalish olish organlari bilan o’xshash, qisqich va 
xaskash - odam qo’lining analogi va boshqalar) yaratilgan.
Fantastik obrazlar yaratiladigan tasavvurlar qo’shilib, farqlar silliqlanib 
ketgan, o ’xshash qirralar yaqqol ko’rinib qolgan vaziyatlarda 
chizmalashtirish
haqida so’z yuritiladi. Chizmalashtirish ijodiy xayolning murakkabroq usuli -
tiplashtirishga tayyorgarlik ko’rish bosqichi bo’lib hisoblanadi. 
Tiplashtirish -
ob’ektlar 
ma’lum 
guruhining 
ahamiyatli 
tomonlarini 
aniq 
obrazda 
gavdalantirishdan iborat. Bunda xayol tafakkur bilan uzviy bog’likda bo’ladi.
Ijodiy obrazlar yaratishning u yoki bu usuli inson oldida turgan maqsad, 
material, fantaziya mazmuni, bilimlaming boyligiga ko’ra qo’llaniladi. Masalan, 
muhandislik faoliyatida analogiya, tasviriy faoliyatda - urg’u berish, 
tiplashtirish, adabiy faoliyatda - tiplashtirish muhimroq ahamiyat kasb etadi.
2 4 S

---

12.3. Xayolva ijodkorlik
Ijodiy jarayonda xayolning tutgan o’miga
ortiqcha baho berish qiyin. Ijod barcha psixik 
jarayonlar, shuningdek, xayol bilan ham uzviy bog’langan. Xayolning 
rivojlanganlik darajasi va uning o’ziga xos xususiyatlari ijodkorlik uchun 
tafakkur rivojlanganligi darajasidan kamroq ahamiyatga ega emas.
Ijodkorlik psixologiyasi uning aniq turlari: kashfiyotchilik, ilmiy, adabiy, 
badiiy va boshqalarda namoyon bo’ladi. Ijodkorlik imkoniyati inson 
qobiliyatlari bilan mustahkamlangan bilimlari bilan ta’minlanadi, va insonning 
sobitqadamligi bilan rag’batlantiriladi. Ijodkorlikning muhim sharti ijodiy 
faoliyatga emotsional tus beruvchi ma’lum kechinmalarning mavjudligi 
hisoblanadi.
Ma’lum bir insonga ijod qilish imkoniyatini yaratuvchi, boshqalardan esa 
bu imkoniyatni darig’ tutuvchi nima ekanligi haqidagi masala mashhur olimlami 
o’tmishdan qiynab keladi. Xuddi shunday, frantsiyalik psixolog T. Ribo 
tomonidan asoslab berilgan ijodiy jarayonda algoritmlashtirish va uni 
o’qitishning imkoniyati mavjud emasligi haqidagi nuqtai nazariuzoq vaqt 
hukmron fikr hisoblangan. Uning yozishicha: «Kashf etish metodlari»ga 
keladigan bo’lsak, haqiqatda ular mavjud emas, buning aksi bo’lganida edi, u 
holda kashfiyotchini hozirda mexanik va soatsozlarni ishlab chiqargandek, 
ishlab chiqarish mumkin bo’lar edi»13. Lekin asta-sekin bu nuqtai nazar shubha 
ostiga olina boshladi. Birinchi o’ringa ijodkorlikka bo’lgan qobiliyatni 
rivojlantirish mumkinligi gipotezasi ko’tarildi.
Ingliz olimi G. Uolles ijodiy jarayonni tadqiq etishga harakat qilib ko’rdi. 
Natijada u ijodkorlikda to’rt bosqichni ajratishga muvaffaq bo’ldi, bular: I -
tayyogarlik
(g’oyaning yaratilishi); II -