N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Ixtiyorsiz xayol
inson 
irodasidan tashqarida, boshqa u yoki bu idrok qilishga bog’liq ravishda yuzaga 
keladi. Bu, asosan, ong faoliyati, ikkinchi xabar tizimining kuchsizlanishida, 
yarim uyqu, affekt holatida, uyquda, ongning patologik buzilishlarida 
(gallyutsinatsiyada), gipnoz, spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar ta’sirida 
sodir bo’ladi. Oldindan ko’zlangan, maqsadga yo’naltirilgan tarzda inson 
tomonidan o’z tajribasining mos elementlaridan foydalanish va ulami yangi 
obrazlarda qayta yaratish 
ixtiyoriy xayol
deyiladi. Bu xayol uchun obraz yaratish 
vazifasining mavjudligi va uni amalga oshirishda iroda kuchi xosdir. Maqsadli 
xayol o’zini uch xil shaklda: orzular - istalgan kelajak obrazlari; shirin xayol -
dolzarb kechinmali irreallik obrazlari; fantaziyalar - yaqin kelajak obrazlari.
246

---

Ular zo’riqishni kamaytirish, maqsadga yo’nalganlik, oldindan sezish, inson 
zahiralarini safarbar qilish vazifaiarini bajarishi mumkin. Shirin xayolda 
insonning qiziqishlari, moyilliklari, ehtiyojlari yaqqol ko’zga tashlanadi. Shirin 
xayolga 
orzular
- inson amalga oshirmoqchi bo’lgan, lekin ayni damda amalga 
oshirolmaydigan, uning eng ezgu xohishlarini qondiradigan istalgan kelajak 
obrazini oldindan yaratish yaqin turadi. Orzular shirin xayoldan o’zlarining 
amaliy tadbiqi imkoniyatini taqazo etishi bilan farq qiladi. Inson o’z orzularida 
yaratgan obrazlar, yorqin, jonli, aniq xususiyati bilan, shu bilan birga - sub’ekt 
uchun hissiyotga boyligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi. Lekin orzu, xayol 
istalgan kelajakni hozirgi zamon bilan muntazam ravishda bog’lab turganidagina 
foydali bo’lishi mumkin. Agar bunday bo’lmasa, orzu harakat rag’batida 
xayolparastlikka, fantaziyaga aylanib qolishi mumkin.
Orzuning hissiy-emotsional turi sifatida, 
shirin xayol
va unga yaqin 
bo’lgan 
fantaziya\ai
namoyon bo’ladi. SHirin xayol deb, odatda, «shirin 
orzular», ushalmaydigan umidlar, haqiqiy voqelikni o’mini bosadigan 
shakllarga aytiladi. SHirin xayol surish - o’ylab topilgan, voqeiy bo’lmagan 
hayotda yashash, demak. Bu 
eskapizm
- voqelikdan orzular va xayollar 
olamiga g’arq bo’lish bilan bog’liq.
Ilmiy faoliyatda xayolning boshqa shakli -
faraziy tajribadan
keng 
foydalaniladi. Murakkabligi yoki hajmi yuzasidan real sharoitlarda amalga 
oshirib bo’lmaydigan ba’zi bir jarayonlarda olimlar o’zlarining ijodkorlik 
xayollarini yordamga chaqiradilar. Uning yordamida, masalan, fizik-olim 
miyasida voqea yoki jarayonni, unga mukammal sharoitlami yaratgan holda 
amalga oshiradi. Buyuk A. Eynshteyn shu usul bilan bizning borliq geometriyasi 
haqidagi 
tasawurlarimizni 
o’zgartirib 
yuboradigan umumiy 
nisbiylik 
nazariyasini kashf etgan. Faqat faraziy tajriba Galileyga jismlaming vakuumda 
tushishining to’g’ri qonunini ishlab chiqish imkonini berdi. Fan «qora 
tuynuklar» haqidagi tajribaga asoslangan ma’lumotlarga ega emas, lekin faraziy 
tajriba bu yerda ham ulaming dinamikasini tushuntirib beruvchi modelini 
yaratishga yordam berdi.
Xulosa o’mida xayol turlarini chizma tarzida keltirish mumkin 
(12.1 
rasm).
Ijodiy xayol obrazlari turli usullar vositasida yaratiladi. Xayol yangi 
obrazlarini umumlashtirishning sodda shakli 
agglyutinatsiya -
kundalik hayotda 
aslo qo’shilmaydigan turli sifat, xossa, qismlami «biriktirish» hisoblanadi. 
Agglyutinatsiya yo’li bilan ko’pchilik ertak qahramonlari obrazlari (suv parisi, 
kentavr va boshqalar) yaratiladi, undan texnika ijodkorligida foydalaniladi (tank 
- amfibiya = tank + qayiq, akkordeon = fortepyano + bayan). Ijodiy obrazlarni 
yaratishning boshqa usullariga