N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

N azorat va m uhokam a uchun savollur:
1. A sosiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlari deganda nim ani 
tushunasiz?
2. A sosiy fondlar strukturasi qanday?
3. A sosiy fondlam i baholashning qanday usullarini bilasiz?
4. A sosiy fondlar eskirishi turlari va sabablari nim adan iborat?
5. A sosiy fondlar harakati holatini ifodalovchi qanday k o ’rsatkichlarni bilasiz?
6. A sosiy fondlar yem irilishi va ishga yaroqlilik koeffisientlari qanday aniqlanadi?
7. A sosiy fondlar yangilanish va ishlab chiqarishdan chiqarib tashlangan fondlar 
koeffisientlari nim a uchun ishlatiladi?
8. Fond sam aradorligi nim a va u nim a uchun q o ’llaniladi?
9. Fond sig ’imi nim ani k o ’rsatadi?
10. M ehnatning fond bilan qurollanganlik k o ’rsatkichi m ehnat unum dorligi bilan 
qanday b o g ’liq?
11. A sosiy fondlarning eskirishi deganda nim ani tushunasiz.
12. A sosiy fondlarning am ortizatsiyasi nim a.
13. K orxonaning ishlab chiqarish quvvati to ’g ’risida tushuncha bering
14. Ishlab chiqarish quvvati nim a va uni hisoblash y o ’llarini sanab bering
2.2-M A V Z U . SANOAT KORXONALARINING AYLANMA
M ABLAG’LARI, ULARNING SH A K LLANISH I VA
FOYDALANISHI
1. K orxonaning aylanm a m ablag’lari va aylanm a fondlari tushunchalarining 
m ohiyati, tarkibi va tasnifi
2. A ylanm a m ablag’lardan foydalanish k o ’rsatkichlari
76

---

\
3. 
Sanoat 
korxonalarining 
aylanm a 
m ab lag ’laridan 
foydalanish 
sam aradorligini oshirish k o ’rsatkichlari
1. K orxonaning aylanm a m ab la g 'la ri va aylanm a fo n d la ri
tu sh uncltalarining m ohiyati, tarkibi va tasnifi
K orxonaning m ulki b o ’lib, aylanm a fondlar va pul shaklidagi m uom ala 
fondlari y ig ’indisi b o ’lgan aylanm a aktivlar (aylanm a m ab lag 'lar) hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta ’m inlash uchun asosiy ishlab 
chiqarish fondlari bilan bir qatorda m ehnat buyum lari, m oddiy resurslar ham
zarur b o ’lib hisoblanadi. M ehnat buyum lari m ehnat vositalari bilan birgalikda 
m ehnat 
m ahsulotining qiym atini va iste’m ol qiym atini yaratishga qatnashadi. 
Ishlab chiqarish aylanm a fondlarining m oddiy unsurlari (m ehnat 
buyum lari) 
aylanishi m ehnat jaray o n i va asosiy ishlab chiqarish fondlari bilan cham barchas 
b o g ’liqdir.
K orxona aylanm a fondlari va aylanm a m a b la g 'la r tushunchalarini, ulam ing 
m ohiyatini, aham iyatini va tarkibini k o ’rib o ’tam iz. Shunga e ’tibor berish kerakki, 
aylanm a fondlar v a aylanm a m a b la g 'la r aynan bir narsa em as. A ylanm a fondlar bu 
ishlab chiqarish jaray o n in in g eng zarur unsuri, m ahsulot tannarxining asosiy qism i. 
M ahsulot birligiga ketadigan xom ashyo, m ateriallar, y o q ilg ’i va energiya 
xarajatlari kam b o ’lsa, m ehnat 
qancha kam sarflansa ishlab chiqariladigan 
m ahsulot ham shuncha arzon b o ’ladi.
Sanoat korxonalaridagi ishlab chiqarish aylanm a fondlariga ishlab chiqarish 
m ablag'lari va fondlari o ’z qiym atini m ahsulotga to ’liq o 'tk azib yuboradigan 
m ehnat 
ja ray o n in in g m oddiy resurslari kiradi. M ehnat 
jaray o n id a aylanm a 
m ab lag 'larn in g m oddiy unsurlari o 'z natural shaklini 
va fizik-kim yoviy 
xususiyatlarini o ’zgartiradi. U lar ishlab chiqarilayotgan m ahsulotning iste’mol 
qiym atini yaratish m obaynida o ’z qiym atini y o ’qotadi. Y angi iste’m ol qiym ati esa 
yangi yaratilgan m ahsulot k o ’rinishida nam oyon b o ’ladi.
A ylanm a 
m ab lag 'larg a 
korxonadagi 
ishlab 
chiqarish 
zaxiralarini 
om borxonalarda yoki 
ishlab chiqarish jaray o n in in g o ’zida 
tashkil 
etish, 
ta ’m inotchilar bilan, byudjet bilan va ish haqi to ’lash b o ’yicha hisoblashishlar 
uchun zarur b o ’lgan pul m ab lag 'lari kiradi.
A ylanm a m ab lag 'larn in g tarkibi va strukturasi bir-biridan farqlanadi.
A ylanm a m ab lag 'larn in g tarkibi deganda aylanm a m ab lag 'lam i tashkil 
etuvchi elem entlar y ig ’indisi tushuniladi. A ylanm a m ab lag 'larn in g ishlab chiqarish 
aylanm a fondlariga va m uom ala fondlariga b o ’linishi ulardan foydalanish 
xususiyatlarini va u lam ing m ahsulot ishlab chiqarish va sotish sohalariga 
taqsim lanishini aniqlaydi.
77

---

Ishlab chiqarishda band b o ’lgan aylanm a m ab lag 'lar m iqdori m ahsulot ishlab 
chiqarishdagi ishlab chiqarish sikllarining davom iyligi, texnika rivojlanishi 
darajasi, tcxnologiyani takom illashtirish va m ehnat ni tashkil etish asosida 
aniqlanadi.
M uom ala m ab lag 'larin in g sum m asi asosan m ahsulotni sotish shart sharoitlari 
va m ahsulotga m aishiy xizm at va ta ’m inot xizm atini tashkil etishga b o g ’liq 
b o ’ladi. M ahsulot m uom alasi jaray o n id a ishlatiladigan aylanm a m ab lag 'lar, o ’z 
oldiga m uom ala fondlarini q o ’yadi.
U larga korxona om borlarida turgan sotishga tayyor m ahsulotlar, yuklab 
yuborilgan, am m o puli to ’lanm agan m ahsulotlar, korxonaning pul m ablag'lari va 
hisob raqam idagi m ab lag 'lar kiradi.
N eft va gaz qazib chiqarish sohasi va uni qayta ishlash sanoatida aylanm a 
m ab lag 'lar tarkibi jihatidan bir-biridan farq qiladi. N eft va gaz qazib chiqarish 
sanoatida yordam chi m ateriallam ing ulushi yuqori, shuningdek, bunga tez 
yem iriladigan ham da eskiradigan jih o zlar va instrum entlar, ta ’m irlash uchun 
ehtiyot qism lar kiradi (quduq nasoslari, tasm alar, arqon, deem ulgatorlar, turli 
m etallar h.zo). N eftni qayta ishlash sanoatida aylanm a vositalarning asosiy qism i 
xom -ashyo va asosiy va yordam chi m aterialarga to 'g 'r i keladi. B urg 'u lash
jaray o n id a b u rg 'u lash quvurlari, uzaytiruvchilar, qulflar, dolotlar, m etal arqonlar 
aylanm a fondlarga kiradi.
N eft va gaz sohasida barcha aylanm a m a b la g 'la r ishlab chiqarishda faol 
qatnashib, m uom ala fondlari kam chilikni tashkil etadi.
K orxonada yetarli darajada aylanm a m ab lag 'lam in g m avjud b o ’lishi, bozor 
iqtisodiyoti sharoitida korxona erkin faoliyat k o ’rsatishi uchun asos hisoblanadi.
Eng asosiysi, korxonada aylanm a fondlardan va aylanm a m ab lag 'lard an
sam arali foydalanish nim a berishini va ishlab chiqarilayotgan m ahsulotning 
m aterial sig ’im ini kam aytirish ham da aylanm a m ab lag 'lam in g aylanishini 
tezlashtirish uchun qanday tadbirlar q o ’llanilishi kerakligini bilishim iz kerak.
K orxona ishlab chiqarish aylanm a fondlari uch qism dan tashkil topadi:
-
ishlab chiqarish zaxiralari;
-
tugallanm agan 
ishlab 
chiqarish 
va 
o ’zidan 
tayyorlangan 
yarim
fabrikatlar;
-
kelgusi davr xarajatlari.
Ishlab chiqarish zaxiralari - bu ishlab chiqarish jaray o n id a ishlatish uchun 
tayyorlab q o ’yilgan m ehnat buyum laridir, b o ’lar: xom ashyo, asosiy va yordam chi 
m ateriallar, y o q ilg ’i, energiya, sotib olingan yarim fabrikatlar va y ig ’iladigan 
buyum lar, tara va tara m ateriallari, asosiy fondlarning jo riy rem onti uchun olib 
q o ’yilgan ehtiyot qism lardan tashkil topadi. 
B u rg 'u lash sohasida m oddiy 
buyum larning katta zaxiralarini shakllantirilishi talab etiladi.
78

---

\
T ugallanm agan ishlab chiqarish va o ’zida tayyorlanadigan yarim fabrikatlar -
bu ishlab chiqarish jaray o n ig a qatnashadigan m ehnat 
buyum laridir, bularga: 
m ateriallar, detallar, ishlab chiqarish jaray o n id a qayta ishlanuvchi, to ’ldiriluvchi va 
to ’planuvchi buyum lar, shuningdek, o ’zida tayyorlangan yarim fabrikatlar, birta 
sexida ishlab chiqarilishi to ’liq tugatilm agan va korxonaning boshqa sexlarida 
yana qayta ishlanishi zarur b o ’lgan buyum lar kiradi.
K elgusi davr xarajatlari - bu aylanm a fondlarning nom oddiy unsurlari, y a ’ni 
ayni vaqtda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelgusi davr m ahsuloti b o ’ladigan 
m ahsulotlam i tayyorlash va yangi m ahsulot turlarini o ’zlashtirish bilan b o g ’liq 
b o ’lgan xarajatlardir. (M asalan, yangi turdagi m ahsulotlam i ishlab chiqarish uchun 
texnologiyalam i qayta ta ’m irlash va jih o zlam i qaytadan o ’rnatish xarajatlari va 
boshqalar).
Foizlarda ifodalangan aylanm a m ab lag 'larn in g alohida elem entlari o ’rtasidagi 
nisbat aylanm a m ab lag 'larn in g strukturasi deb aytaladi.
Sanoat tarm oqlaridagi aylanm a m ab lag 'lar strukturasidagi farq k o ’p om illarga 
b o g ’liq b o ’ladi, ularga asosan: tashkilotdagi ishlab chiqarish jarayonlarining o ’ziga 
xosligi, ta ’m inot va xizm at k o ’rsatish shart sharoitlari, ta ’m inotchilar va 
iste’m olchilam ing jo y lash g an o ’m i, ishlab chiqarish xarajatlarining strukturasi va 
boshqalar kiradi.
A ylanm a m a b la g 'la r um um iy strukturasi b o ’yicha turli tarm oqlarda turlicha 
b o ’lishini quyidagi chizm ada k o ’rish mum kin:
79

---