N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

2. A ylan m a m a b la g ’lardan fo yd a la n ish k o ’rsatkichlari
A ylanm a fondlardan rejaviy foydalanishni tashkil qilishda ulam ing ayrim
turlarini m ahsulot birligiga s a rf etishni ilm iy asosda norm allashtirish katta 
aham iyat kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, 
ishlab chiqarishning rentabelligini oshirish, m oddiy texnika ta ’m inotini tashkil 
etish, texnika va texnologiyani takom illashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. 
B archa norm alar ilm iy jih atd an asoslangan va o 'zlarin in g xususiyatlari b o 'y ic h a
ilg 'o r davr talabiga ja v o b beradigan b o 'lish lar zarur.
M oddiy resu rslam i sarflash norm alari turlicha b o 'lish i m um kin:
1. F oydalanish m uddatiga norm alar, a) istiqbolli; b) yillik va operativ 
norm alar.
2. Q o ’llanish m iqyosi b o 'y ic h a norm alar ikki xil: shaxsiy norm alar va 
rasm iylashgan norm alar b o 'lad i.
3. N orm alashtirilayotgan m ab lag 'n in g detallashtirish darajasi: tayyor 
m ahsulot yoki uning ayrim qism lari b o 'y ich a ajratilishi m um kin.
4. M ateriallarni detallashtirish b o 'y ic h a y ig 'm a norm alar, yiriklashgan 
norm alar b o 'lish i m um kin.
5. M oddiy resurslam i to 'g 'r i, oqilona sarflashni norm allashtirish uchun 
ularning tarkibini belgilash katta aham iyatga ega.
N orm alar tarkibida quyidagilar e'tib o rg a olinadi:
~ m ahsulot birligiga sarflanadigan foydali xom ashyo va m ateriallam ing m iqdori.

---

- zaruriy texnik chiqindi va boshqalar. N orm alar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, 
analitik, hisob, statistik usullar bilan tuziladi. Bu usullarning eng m uhim i 
birinchisi hisoblanadi.
Tashkil etilish usuliga qarab aylanm a m ab lag 'lar norm alashtiriladigan va 
norm alashtirilm aydigan m ab lag 'larg a b o ’linadi.
N orm alashtiriladigan aylanm a m a b la g 'la r korxonaning uzluksiz ishlashini 
ta'm in lash uchun kerak b o 'lg a n m ab lag 'lam in g m inim al m iqdoridir.
A ylanm a m a b lag 'lam in g aylanish davri 3 qism dan iborat bo'ladi:
1. M ab lag 'lam in g ishlab chiqarishdagi ja m g 'a rm a shakli;
2. Ishlab chiqarish jaray o n id ag i shakli;
3. T ayyor m ahsulot yoki hisob-kitob schyotidagi shakli.
N orm alashtirishning asosiy vazifasi 
ishlab chiqarish jam g 'arm alarin i,
tugullanm agan ishlab chiqarish hajm ini, tayyor m ahsulot q o ld ig 'in i aniqlashdan 
iborat. N orm alarga binoan, ishlab chiqarish ja m g 'a rm a la ri rejalashtiriladi. U lam ing 
m iqdori korxonalarda kam roq, Lekin ishlab chiqarish jaray o n ig a yetarli b o 'lish i 
kerak.
N eft sanoatida tayyor m ahsulotning aylanm a m ab lag 'lard ag i ulushi yuqori 
bo 'lib , 
ularga 
korxonaning 
saqlash 
uchun 
hajm laridagi, 
tindirgichlarda 
topshirishga tayyorlangan, to v ar quduqlari (rezervuar) da to 'p lan g an , saqlash 
hajm larida va quvurlardagi qoldiq sifatidagi neft m ahsulotlari kiradi. N eftni qazib 
olish korxonalari uchun tayyor m ahsulotga aylanm a m a b la g 'la r norm ativi 5 
sutkani tashkil etadi.
X om ashyo va xarid qilinadigan yarim fabrikatlar (neft, tabiiy gaz, m azut, 
m oylar va h.zo) ga norm ativlar etkazish shartlari, transport turi, xom ashyoni qayta 
ishlashga tayyorlash davri va korxona quvvatiga b o g ’liq b o ’ladi. U shbu m oddiy 
boyliklam ing zaxiralari norm ativi 2-3 kundan to 10-15 kungacha, b a 'z id a 45-60 
kungacha b o ’lishi m um kin.
U shbu om illardan kelib chiqib yordam chi m ateriallam ing (sulfat kislota, soda, 
o ’yuvchi natriy, am m iak, fenol, aseton, benzol, katalizatorlar) norm ativlari 
belgilanadi. 
U lam ing 
zaxiralari 
25-70 
kunni 
tashkil 
etadi. 
Y O rdam chi 
m ateriallarga reagent va katalizatorlardan tashqari uskunalam i ta'm irlash uchun 
m ateriallar (y o g ’lash va h.zo). U shbu m ateriallam ing zaxiralari ta'm irlash
qiym atidan kelib chiqib belgilanadi, ular rem ont ishlarining 5% i ni tashkil etadi.
A ylanm a m ablag’larga b o ’lgan ehtiyojni aniqlash m aqsadida m oddiy 
boyliklar zaxiralarining puldagi ifodasini bilish zarur. A ylanm a m ab lag ’larga 
b o ’lgan ehtiyoj - O s ni aniqlashda quyidagi form ula q o ’llaniladi: