N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

« K a d r la r t u z i lm a s i»
degan tushuncha 
m avjud. M asalan, korxona xodim lari um um iy sonini 100 foiz deb olsak, ishchilar 
75 foizni, m uhandis-texnik xodim lar 12 foizni, xizm atchilar 8 foizni, boshqa 
xodim lar esa 5 foizni tashkil etishi m um kin. B u m isoldan k o 'rin ib turibdiki, 
xodim lar kategoriyalari, y a 'n i ulam ing tarkibiy qism lari o 'rtasid ag i nisbat u lam in g
tuzilm asini, y a 'n i strukturasini ifodalaydi.
K adrlar tarkibi va strukturasi faqat korxonalarda em as, balki tarm oqlarda ham
bir-biridan farq qilishi m um kin. Bu tarm oqning m urakkabliligiga, korxona 
(firm a)ning katta-kichikligiga, ularning texnikaviy va texnologik jihatdan 
qurollanganligiga, ishchi-xizm atchilam ing bilim i va ilm darajasiga va m ehnat 
k o ’nikm asiga, sohaning ham korlik m unosabatlari rivojlanganligiga va boshqa bir 
qator xususiyatlarga bo g 'liq .
K adrlar salohiyatining yuqorida sanab o 'tilg an va boshqa tushuncha va 
ko'rsatkichlari korxona personalining m iqdoriy, sifat va tuzilm aviy holatlari 
haqida va ulam i personalni va um um an ishlab chiqarishni boshqarish, jum ladan, 
korxona m ehnat resurslari sam aradorligini oshirish b o 'y ic h a chora-tadbirlam i 
ishlab chiqish, tahlil qilish va rejalashtirish m aqsadlari uchun o 'zg artirish lar 
kiritish y o 'n alish lari haqida m a 'lu m o t beradi.
2. K orxonalarda p erso n a ln i boshqarish
K adrlar ishlab chiqarishning m uhim elem enti hisoblanadi. SHu sababli 
korxona ishlab chiqarish faoliyatining jo riy va istiqboldagi strategiyasi kadrlar 
siyosati bilan cham barchas b o g 'liq b o 'lib , u quyidagilam i o 'z ichiga oladi:
•
ishchi kuchini yollash, joylashtirish va rejalashtirish;
•
xodim lam i o 'q itish , tayyorlash va m alakasini oshirish;
• 
kadrlam i xizm at lavozim lari b o 'y ic h a yuqori p o g 'o n a g a k o'tarish;
•
yollash shartlari, m ehnat va unga haq to 'la sh sharoitlari;
• 
m ehnat jam o asid a qulay ruhiy (psixologik) m uhitni yaratish.
90

---

\
K orxonalarning kadrlar siyosatini, garchi yagona jav o b g ar shaxs sifatida 
ishlab chiqarish va x o 'ja lik faoliyatining barcha jabhalari, ju m lad an , kadrlam i 
tanlash va jo ylashtirishda asosiy javobgarlikni korxona dcrcktori o 'z b o 'y n ig a 
olsada, faqatgina uning o 'z i am alga oshirm aydi. B unda direktordan tashqari b o 'lim
va xizm at boshliqlari, kadrlar bo 'lim i, iqtisodiy va ishlab chiqarish b o 'lim i, m ehnat 
va haq to 'la sh b o 'lim i, texnik b o 'lim va boshqalar ham ishtirok etadi.
K orxonada kadrlar siyosati so g 'lo m va m ehnat qobiliyatiga ega b o 'lg a n
jam oani shakllantirish, kadrlam ing jinsi va yoshiga k o ’ra tarkibi va m alakasi 
ham da ulam ing ishlab chiqarishda to 'g 'ri joylashtirilishini hisobga olishdan 
tashqari, ishlab chiqarish va m ehnat sharoitlarining o 'zg arib borishiga o ’z vaqtida 
e'tib o r qaratishi, fan va texnikaning yangi, ilg 'o r yutuqlarini ishlab chiqarishga 
jo riy qilish, xodim lam ing m ehnat unum dorligini oshirishni rag'batlantirishi lozim. 
Boshqacha qilib aytganda, kadrlar siyosati birinchi o 'rin d a, insonning ishlab 
chiqarish va turm ushdagi yangi axloqini shakllantirish, ikkinchidan, novatorlik va 
yuqori m ehnat unum dorligiga m afaatdorligini rivoj lantirishi lozim.
K orxonaning kadrlar siyosati am aliyotda faqat ichki vazifa va m uam m olarni 
hal qilishdan tashqari, bandlik sohasida davlat siyosatiga tayanadi va quyidagilarni 
ko 'zd a tutadi:
•
fuqarolarning m ehnat huquqi va kasb tanlash erkinliklarini am alga 
oshirishda bir x il im koniyatlarga ega b o 'lish in i ta'm in lash ;
•
fuqarolarning m ehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini q o 'llab -q u v v atlash , 
ulam ing ishlab chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga bandlik sohasidagi 
faoliyatni 
iqtisodiy 
va 
ijtim oiy 
faoliyatning 
boshqa 
yo 'n alish lari 
bilan 
uyg'unlashtirish orqali ko'm ak lash ish ;
•
m ehnat faoliyati davrida va nafaqaga chiqqandan so 'n g ham xodim lam ing 
ijtim oiy m uhofazasini ta'm in lash ;
•
aholi bandligi m uam m olarni echishda, q o 'sh m a korxonalar tuzish va 
ishlab chiqarish bilan b o g ’liq loyihalam i am alga oshirish y o 'li bilan xalqaro 
ham korlik yuritish va boshqalar.
Iqtisodiyotni boshqarishning turli darajasida, jum ladan, korxonalarda ham
kadrlar siyosati k o 'p qirrali, m urakkab va uzoq m uddatli jaray o n b o 'lib , bir qancha 
resurs va vaqt sarflanishini talab qiladi. Ishchilar yoki oliy m a'lu m o tli 
m utaxassislar, y a 'n i turli kadrlar bilan turli darajadagi xarajatlar k o 'z d a tutiladi. 
A gar ishchilar zam onaviy korxonalar personali tuzilm asida 70-80 % va undan 
ortiqni tashkil qilsa, oliy m a'lu m o tli m utaxassislar 15-20 
%
n i tashkil etadi. 
Shunga m os ravishda ulam i tayyorlash ham turlicha b o 'la d i: ishchilar korxona, 
ixtisoslashtirilgan m aktab va kasb-hunar bilim yurtlarida tayyorlansa, oliy 
,Tla lum otli m utaxassislar bir necha yil davom ida oliy o 'q u v yurtlarida tahsil 
oladilar.
91

---

A fsuski, b a 'z i korxonalarning rahbarlari, bugungi k unda tahlillam ing 
k o 'rsatish ich a, 
k o 'p ro q
buyurtm alar 
“portfeli”ni 
shakllantirish, 
resurs 
va 
investitsiyalar izlash, m ahsulotlam i sotish kanallarini aniqlash, dcbitorlik va 
krcditorlik qarzlarini qisqartirish, turli x o 'ja lik m uam m olarini hal qilish bilan band 
b o 'lib , b ulam ing barchasi b ozor m unosabatlari sharoitlarida m uhim aham iyat kasb 
etsada, ulam ing aham iyati kadrlar siyosatini to 'g 'r i olib borish n in g aham iyatidan 
kam dir. Bu m asalada yirik korxonalar unchalik yutuqlarga ega b o 'lm a sa d a , m azkur 
h olatlar asosan shaxsiy tarkibi 100 kishigacha b o 'lg an kichik va o ’rta korxonalar 
uchun xosdir.
Shunday b o 'lsad a, kadrlar siyosatiga, jum ladan zaru r b o 'lg a n kadrlar 
salohiyatini shakllantirish va uning tarkibiga ijobiy o 'zg arish lar kiritish, xodim lar 
m alakasini oshirishga e 'tib o m i qaratm asdan, ishlab chiqarishni rivojlantirish 
vazifalarini m uvaffaqiyatli hal qilish, korxonalar hayotiga fan-texnika taraqqiyoti 
yutuqlarini jo riy qilish, eng asosiysi, korxonaning barqaror v a darom ad keltiruvchi 
faoliyat yuritishini ta'm in lash qiyin.
M asalan, Y aponiyada korxona va firm alam ing kadrlar siyosati birinchi 
o 'rin d a universitetlar va ilm iy m arkazlar bilan aloqalam i kuchaytirishga, 
ikkinchidan, 
sanoatni 
robotlashtirish 
sohasida 
m utaxassislar 
tayyorlashga 
qaratilgan 
b o 'lib , 
bu 
ishlab 
chiqarishni 
m exanizatsiyalashtirish 
va 
avtom atlashtirishning o 'sish id an tashqari, ishchi va m utaxassislar o'rtasid a 
raqobatchilik m uhiti yaratilishiga ham xizm at qiladi.
K adrlar siyosati barcha m am lakatlarda korxonalarning m uvaffaqiyatli faoliyat 
yuritishi 
uchun asosiy om illardan biri hisoblanadi. 
B izning 
fikrim izcha, 
m am lakatim izdagi korxonalar ham bundan m ustasno emas. U lar chet elning ilg 'o r 
korxonalari yutuqlarini o 'zlash tirish d an tashqari, o 'z kadrlar siyosatini yaxshilashi, 
xodim lar m alakasining o 'sish i va hayotning m ehnat bilan b o g 'liq davri sifatini 
oshirishga e 'tib o r berishlari zarur. Bu vazifalam ing m uvaffaqiyatli h al ctilishiga, 
korxonalarning 
m ustaqilligidan 
tashqari 
korxona 
va 
ishlab 
chiqarishni 
boshqarishning aktsiyadorlik shakllari, shuningdek, iqtisodiyotda rivojlanib 
borayotgan bozor m unosabatlari o 'z hissasini qo'shm oqda.
K adrlam i tanlash, ulam i jo y -jo y ig a q o 'y ish , ulardan oqilona foydalanish va 
tarbiyalash m asalasi kadrlar siyosatining, um um iy iqtisodiyotning, shu jum ladan, 
m akro- va m ikroiqtisodiyotning eng m uhim m asalalaridan biri hisoblanadi. 
H ozirgi kunda kadrlar va u lam in g sifatiga katta e 'tib o r berilm oqda.
K adrlam i tanlashda, u lam i jo y -jo y ig a q o 'y ish , foydalanish va tarbiyalash 
b orasida quyidagi tam oyillarga alohida e 'tib o r berish kerak:
- aql-idrok, did va farosat;
-
q at'iy lik , m atonatlilik, printsipiallik, o 'z vazifasiga puxtalik;
- rahbarlik sohasini ju d a yaxshi bilish;
92

---

-
o 'z eliga, yurtiga, V ataniga sadoqatli b o'lish.
K adrlar siyosatining eng m uhim m asalalaridan biri ularni attestatsiya qilish 
m asalasidir.