N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

14.7-chizma. Divizional boshqaruv strukturasi
B oshqarishning tashkiliy 
strukturalari to ’g ’risida yakuniy xulosa chiqarar 
ekanm iz, 
quyidagilarga 
alohida 
etibor 
bcrilishi 
lozim 
deb 
hisoblaym iz. 
B oshqarishning k o ’rib chiqilgan tashkiliy strukturalaridan birortasini ham rasm iy 
struktura deb b o ’lm aydi. SH uning uchun har bir korxona (firm a) o ’z oldidagi 
m aqsad v a iqtisodiy m uhitning o ’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, o ’z 
talablarini yuqori darajada qondiradigan tashkiliy struktura turini o ’zi tashlashi 
kerak.
3.Menejmentning tashkiliy tarkiblarini tanlash va takomillashtirish.
D avlat rahbariyati tom onidan boshqaruv tizim ini takom illashtirish m aqsadida 
“O 'zb ek n eftg az” aksiyadorlik jam iyatining tashkiliy tuzilm asini optim allashtirish, 
tarm oqqa oid b o 'lm ag an tashkilotlam i tizim dan chiqarish b o 'y ic h a k o 'rsatm alar 
berildi. X ususan, funksiyalari bir-birini takrorlaydigan boshqaruv b o 'g 'in la rin i 
qisqartirish, tarm oqdagi servis korxonalari ham da yordam chi ishlab chiqarishlam i 
davlat-xususiy sheriklik asosida investorlarga berish kerakligi ta ’kidlandi.
O rgan - bu biror boshqaruv tizim i tarkibiga kiruvchi m uassasa tashkilotdir. 
B oshqarish organ esa ijtim oiy m ehnat taqsim oti, xususan boshqaruv m ehnat 
taqsim oti natijasida vujudga kelgan boshqaruv apparatidir. B oshqaruvning tarkibiy 
tuzilishining asosini organlari tashkil etadi.
R espublikam izda boshqarishning tarm oq organlariga vazirliklar, davlat 
qo ’m italari, konsem lar, uyushm alar, korporasiyalar, konsorsium lar va b. kiradi. 
U lar boshqaruv tizim ining ishtirokchisidir.
206

---

A k siy a d o rla r u m u m iy
y ig ‘ilishi
Tavtish kom issiyasi
Kuzatuv kengashi
Koorporativ
m aslahatchi
Ichki audit xizmati
Q u d u q la m i
qid irish
va
b u rg ‘u lash
“O ’zn e fte g az g e o
lo g iy a” M C hJ
“O ’z b e k g eo fizik
a”O A J
“G e o lo g iy a 
va
neft v a k o n larin i
q id irish
va
g eo lo g iy a
in stitu ti”O A J
“0 ‘z b u rn e ftig a z ”
O A J
“N e ftig a z
m in e ral”M C h J 
“ B e n to n it” LTD
“O c h iq n eft va 
gaz
fav o ralarin in g
old in i o lis h va 
y o ‘q q ilish u chun 
0 ‘zb ek isto n n n in
N e ft v a gazni 
q azib o lish , gazni 
q ay ta ishlash: 
“0 ‘z n e fte d o b ic h
a” O A J 
U zG T L L T D
N eftni qayta
ishlash v a neft
m ahsulotlarin i
iste’m o lch ilarg a
yetk a zib berish:
" 0 ‘zn e ftm ah su lo t”
AJ
Boshqaruv
kengashi
G azn i tash ish va 
iste ’m o lch ilarn i 
tab iiy
va
su y u ltirilg a n
g az 
bila n
t a ’m in lash
“0 ‘z tra n sg az ”
A K
G azli d v ig ate l 
y o q ilg ’isini kesish 
О О О
A v to g a z stro y
N eft va g a z
k im yo 
m ash in alari 
“O ’z n e ftig a z m ash
" O A J
Inv estitsiy a 
faoliyati, 
m ateriallar 
jih o z la r 
ta ’m inlash: 
“N e ftig a z in v e s t” 
M ChJ
b ilan
N eft g a z va ijtim oiy 
o b 'e k tla m i q u rish: 
“ N e ftig a z stro y ” M C hJ 
“ M u b o rak
neftg a z m o n ta j” O A J 
“ B u x o ro g a z p ro m s tro y ’O 
A J
“T o sh n e ftg a z slro y ” O A J 
“T o y te p p am e ta lq u rilm a l 
ari” OA J
X izm at k o ’rsatish: 
“S a rb o n -n e fte g a z ” 
O A J
“N e fte g a z e k sp o rt”
LT D
“N e fte g a z sv y a z ”
M ChJ
“N efte g a z d e sp o zit 
” M ChJ 
“ M u ru vv at- 
c h o rv a d o r” M ChJ 
“ M u ru vv at- 
ag ro sa n o a t” M C hJ 
“ M u ru v v a t-te k s” 
M ChJ
“N eft 
va 
g az 
ju m a li”
T a d q iq o t va 
ish la b ch iq ish
ishlari 
“U z litin eftig a z ” 
OA J 
“ N e ftg a z m e ’yo 
r ” M ChJ
K ad rlarn i
tay y o rlash
G u b k in a
no m id ag i
R o ssiy a d a v la t
N eft 
va G az
u n iv ersitu ti
T o sh k e n t
filiali
B u x o ro n eft va 
g a z K X K
F a rg ’o n a
n eft 
v a g az san o ati 
K X K
V azirlik - bu o 'z ig a tcgishli tarm oqning x o ’ja lik tizim ida boshqarishning eng 
oliy b o 'g in id ir:
207

---

V azirlik:
• tarm oqning ahvoli, uni yanada rivojlantirish;
• fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish (xizm at)ning texnologik darajasi;
• ishlab chiqarilayotgan m ahsulotning sifati va uning rakobatbardoshlini;
• ishlab chiqarilayotgan m ahsulotga b o ’lgan ichki va tashqi talabni qondirish 
uchun m as'u ld ir.
D avlat q o ’m italari - bu vazirlik va idoralam ing fa ’liyatini tartibga solish, 
nazorat qilish va m uvofiqlashtirish y o 'li bilan sotsial-iqtisodiy rivojlanishga 
rahbarlik qilishga m o 'ljallan g an m arkaziy tarm oq boshqaruv organlardir.
K onsem - bu ishlab chiqarishning diversifikasiyasi (o 'zg arish i, xilm a- 
xilligining k o 'p ay ish i) asosan tarkib topadigan yirik, k o ’p tarm oqli korporasiyadir. 
U ning tarkibiga turli tarm oqlar (sanoat, transport, ban k sohasi)ga tegishli 
korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi.
U yushm a (ittifoq) - bu jism o n iy va yuridik shaxslam ing k o ’ngilli jam oat 
birlashm alaridir. 
B unday 
uyushm alar 
o 'z
faoliyatini 
m uvofiqlashtirish, 
m anfaatlarini him oya qilish va yagona ilm iy-texnik siyosatini ta ’minlash 
m aqsadida respublika hududida keng tarm oq yozgan.
A ssosiasiya - bu korxonalarning paychilik asosida k o ’ngillik birlashm asidir. 
U b ir yoki b ir necha ishlab chiqarish - x o ’ja lik vazifalarini birgalikda am alga 
oshirish m aqsadida korxonalarning shartnom aviy asosida birlashishi natijasida 
tashkil topadi. A ssosiasiya tarkibiga, odatda m uayyan hududda jo y lash g an va 
turdosh kasbga ixtisoslashgan korxonalar kiradi.
K orporasiya - bu rivojlangan yirik aksionerlar jam iy at va trestlar 
birlashm asidir. K orporasiyalar negizi aksioner jam iyatlari hisoblanadi. U lar bir xil 
m ahsulotlam ing asosiy ishlab chiqaruvchilarini birlashtiradi.
K orsorsium - bu aniq vazifalar: yirik m aqsadli dastur va loyihalash, shu 
jum ladan, ilm iy-texnikaviy, qurilish, tabiatni him oya qilish va boshqa dasturlam i 
am alga oshirish m aqsadida tashkil etiladigan m uvaqqat birlashm adir.
K onsorsium o ’ziga xos xususiyati - m ustaqil yuridik sherik b o ’lgan har bir 
ishtirokchi korxona bilan bitim tuzilishidadir.
X olding kom paniyasi- bu eng a w a lo m oliyaviy jam g arm a b o ’lib korxonalam i 
em as, balki sarm oyalam i birlashtiradi.
M illiy kom paniya - bu noishlab chiqarish tarm oqlar, ijodiy jam oalar, 
transport, aloqa va telekom m unikasiya korxonalari va tashkilotlarining paychilik 
yoki aksionerlik asosida k o 'n g illi birlashm asidir.
K orxona yuridik shaxs huquqlariga ega b o ’lgan x o ’ja lik su b ’yekti b o ’lib, o 'z ig a
tegishli yoki tulik x o ’ja lik hisobidagi m ulkdan foydalanish asosida m ahsulot ishlab 
chiqaradi, sotadi yoki alm ashadi, ishlar bajaradi, xizm atlar k o 'rsa ta d i deb 
ta ’kidlangan.
208

---

Firm a - bu korxonadan farqi o ’laroq ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
sohalarida turli-tum an tadbirkorlik faoliyatini bildiradi.
B oshqarish tuzilm alari o ddiy va ixcham b o 'lish i kerak. B oshqarish m asalalari 
tezkor hal etilishi lozim. B oshqarish zvenolarining soni eng kam m iqdorda b o ’lishi 
m a ’qul.
H isob-kitoblar shuni ko 'rsatad ik i, q o 'l ostidagilar soni 5 kishi b o ’lganda, 
rahbar 100 xil aloqaga; 6 kishida 222,7 kishida 400 va shunga o ’xshash aloqalarda 
b o ’ladi. B undan shunday xulosa chiqadiki, bir rahbarga 5-6 xodim to ’gri keladi. 
Garb 
adabiyotlarida 
“strukturani 
takom illashtirish” 
iborasi 
um um an 
q o ’llanilm aydi. U ning o'rniga:
• strukturaga o 'zg artirish kiritish;
• strukturani alm ashrishi;
• strukturani tanlash;
• strukturani intergasiyalash kabi iboralar ishlatiladi.
Strukturaga o ’zgartirish kiritish va uni alm ashtirish - bu ja h o n am aliyotidagi 
doim iy jaray o n b o ’lib, h ar qanday tashkilotda m enejer faoliyatini ifodalovchi 
asosiy k o ’rsatkichlardan hisoblanadi. B unday o ’zgarishlarning bosh om ili - bu 
ilm iy texnika taraqqiyoti va kuchli raqobatdir. A Q SH firm alarida, G arbiy Y evropa 
va rivojlangan Sharq davlatlarida boshqaruv strukturasi o ’rtacha h ar 3-5 yilda 
alm ashtirilib turiladi.
M enejm ent 
m e ’yorini 
tanlashda 
yana 
quyidagilar 
ta ’sir 
k o ’rsatadi: 
Y echilayotgan m asalalam ing m urakkabligi va bir xilligi, ulam i aham iyat darajasi, 
insonni jism o n iy holati tashkilotda qabul qilingan m enejm ent usuli va boshqalar. 
Ikkinchi guruh om illari firm aning tashkiliy tarkibiini tanlashda va shakllantirishda 
birlam chi b o ’lib xizm at qiladi.
M enejm ent nazariyachilari “ strategik-tarkib” m unosabatilariga ustivorlik 
beradilar. Izlanishlar shuni k o ’rsatadiki, hozirgi zam on m enejm entida tartib 
qurilishini eng asosiysi firm aning quyidagi uchta turdagi strategiyasini tanlab 
olishga b o g ’liq: innovatsion strategiyasi, xarajatlam i qaytish strategiyasi yoki har 
ikkala ilgarigi strategiyalarni asosiy belgilarini qam rab oluvchi strategiya.
B oshqaruv faoliyatini bajarish usullari m enejm ent usullaridir. M enejm ent 
usullari boshqarish fanida m uhim o ’rin tutadi. Bu usular ju d a k o ’p va ular bir- 
birlari bilan uzviy b o g ’langan. A m aliyotda quyidagi usullar q o ’llaniladi: iqtisodiy, 
tashkiliy farm oyish (m a ’m uriy) va ijtim oiy-ruhiy.
B ozor m unosabatlari sharoitida boshqarishning iqtisodiy usullari m uhim
aham iyatga m olik. Iqtisodiy u su llar orqali kishilam ing m oddiy qiziqishlariga ta ’sir 
k o 'rsatilad i. K orxonalarda boshqarishning iqtisodiy usullardan biri rejalashtirish 
hisoblanadi. X o ’jalik n i rejali yuritish uning quyidagi barcha faoliyatiini qam raydi: 
ishlab chiqarish, lizing, ishlab chiqarish fondlarian foydalanish, m ehnat va ish
209

---

vaqti, ijtim oiy m asalalar va boshqalar. B ozor iqtisodiyoti sharoitida rejalashtirishda 
oshkoralik m uhim jihatdir.
B ozor iqtisodiyoti qonunlari huquqiy prinsiplam i bajarilishini hisobga 
oluvchi va boshqam v o b 'y ek tig a o 'z ta ’sirini o 'tk a z a oladigan uslublar sistem asi 
tashkiliy-taqsim lovchi usullardir. U lar iqtisodiy boshqarish usullarini to 'ld irad i. 
D avlat 
m axsus 
m a ’m uriy 
hujjatlar 
bilan 
b o shqam v 
organlarini 
tuzib, 
boshqariluvchi sistem alarga ta ’sir k o ’rsatadi. T ashkiliy-taqsim lovchi usullar 
tashkiliy aniqlik tashkiliy tuzilm alar, har bir boshqam v zvenolari funksiyasi, 
b o shqam v apparati xodim lari ishi sam arasi va intizom , kadrlam i tanlash o 'm ig a
q o ’yish, qayta ta ’m inlaydi.