N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

M a trisa li struktura.
M atrisali struktura b o ’yicha boshqarish ancha m urakkab 
b o ’lib, u m ahsulot nisbatan qisqa «um r» k o ’radigan va tez-tez o ’zgarib turadigan 
korxonalar tom onidan q o ’llaniladi. Bu struktura korxonada gorizontal aloqalam i 
y o ’lga q o ’yishga va ularni m urakkab buyurtm alam i bajaruvchi turli xil korxonalar 
faoliyati bilan kom pyuterlar yordam ida b o g ’lashga, texnika sohasida yuqori 
m alakali xizm at k o ’rsatishga va ekspertizani tam inlashga qaratilgan. Bu strukturani 
«Т о ’г» k o ’rinishida tasavvur qilish m um kin.
U ikki turdagi strukturaning: funksional struktura va m ahsulot b o ’yicha 
strukturalar kom binasiyasini ifodalaydi.
B oshqarishning m atrisaviy strukturasining m ohiyati shundaki, unda har bir 
xodim , ayni bir vaqtning o ’zida, loyiha b o ’yicha boshqarishda, shuningdek, 
o ’zining funksional organida xizm atda b o ’ladi ham da ikkiyoqlam a b o ’ysunadi.
M atrisali strukturani q o ’llashning asosiy sabablari: yangi m ahsulot ishlab 
chiqarish va uning sifatiga b o ’lgan yuqori talab; resurslarni taqsim lash im koni 
b o ’lm aganda uni sam arali q o ’llash usullari. M atrisali struktura chiziqli-funksional 
struktura doirasida q o ’llaniladi, bu vaqtinchalik tashkiliy shakl b o ’lib, m aqsadli 
m uam m olarni echishga y o ’naltiriladi. M atrisali struktura m utaxassislam ing 
ikkilanm a b o ’ysunishida xarakterlanadi, yani bevosita b o ’lim b o sh lig ’iga va loyiha 
bo sh lig ’iga b o ’ysunadi.
204

---

U stunliklari: o ’zgarishlarga m oslashishga qodirligi, resurslam i sam arali 
ishlatish, professionalizm ning o ’sishi; yuqori rahbariyatning operativ m uam m olar 
echim idan xoli etilishi.
K am chiliklari: ikki kishiga b o ’ysunish kelishm ovchiliklarga va xao sg a olib 
keladi; hoqim iyat uchun kurash jadallashadi; xodim lam ing m alakasiga b o ’lgan 
yuqori talab nam oyon qilinadi.
B oshqarishning m atrisaviy strukturasining m ohiyati shundaki, unda har bir 
xodim , ayni b ir vaqtning o ’zida, loyiha b o ’yicha boshqarishda, shuningdek, 
o ’zining funksional organida xizm atda b o ’ladi, ham da ikkiyoqlam a b o ’ysunadi.
X oldingli struktura. har xil tashkilotlar tarm oqlar b o ’yicha guruhlarga, yani 
xoldinglarga birlashadilar. X oldingli strukturada katta kapitalni jam lash va asosiy 
m uam m olarni hal ctishda m oliyani konsentrasiyalash im konini beradi. X olding 
doirasida ixtisoslashish va aniq turdagi m ahsulot ishlab chiqarishga m oslashish 
prinsipi am al qiladi, bu esa xoldingda raqobat m uhitini kam aytiradi.
T ashkilotning yuqori rahbariyati. har qanday struktura uchun yuqori 
rahbariyat tushunchasi bir xil, unga quyidagilar xos: tashkilotning birinchi rahbari, 
uning m uovini va bosh b o ’lim larining rahbarlari. B irinchi rahbar va uning 
m uovinlari k o ’pincha yuqori rahbariyat kom andasi deb ataladi. B osh b o ’lim 
rahbarlari va birinchi rah b am in g m uovinlari asosiy personal kom andasiga kiradi. 
B irinchi rahbar yuqori rahbariyat kom andasi b o ’ladi.
A ytilgan har bir p o g ’onaning strukturali tashkil etilishi turli xil om illardan 
b o g ’liq:
• birinchi rahbam ing boshqarish uslubi;
• boshqaruv tashkiliy strukturasining turi;
• asosiy personal kom anda azolarining shaxsiy va professional xususiyatlari.
Birinchi rahbar qanchalik m alakali b o ’lsa, shunchalik u m alakali m uovinlarni
tanlaydi. A sosiy personal kom andasining faollik darajasi strategik m uhim b o ’lgan 
qarorlam i qabul qilishda qatnashishiga b o g ’liq, yoki bu birinchi rahbam ing asosiy 
personal kom andasiga o ’z vakolatining qancha qism ini ajratganiga va gum hdagi 
odam lam ing o ’z m aqsadlarini tashkilot m aqsadlari bilan b o g ’lashlariga asoslanadi. 
Bu turdagi jaray o n birinchi rahbam ing kollegial usulda boshqarishiga xosdir.
A gar birinchi rahbar avtoritar uslubda boshqarsa, unda asosiy m uam m olarni 
faqat o ’zi hal qiladi va hattoki boshqa guruhdagilarga ham
axborot berib 
o ’tirm aydi. B arqaror ishlab chiqarish va chiziqli-funksional turdagi struktura am al 
qiladigan tashkilotlarda asosiy personal kom andasida katta ijro funksiyasini talab 
etadi. D ivizional strukturada asosiy personal kom andasi boshqaruv qarorlarini 
qabul qilishda faol qatnashishadi, unda boshqaruv sam ardorligi oshadi.
205

---

<•)
n
i n
n
A m ahsulot ishlab 
chiqarrshi
В m ahsul 
chiqa
at ishlab 
rishi
С m ahsulot 
chiqa ris
ishlab
hi
Muhan-
dislik
h-
^.«имиаимям»^
4 
Ishlab 
j 
chiqarish
Muhan-
dislik
*
1
chiqaris
__
b.
__
1 
Muharv- 
d illik
Ishlab 
| 
chiqarish
Buxgal-
teny*
Scrtish
Buxgal-
teriya
Sotish
Buxgal - 
teriya
Sotish