N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

M o liy a v iy in v e s tits iy a la r
tarkibiga m ahalliy va xorijiy m am lakatlam ing pul 
birliklari, banklardagi om onatlar, depozit sertifikatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, 
veksellar va boshqa qim m atli q o g ’ozlar ham da tenglashtirilgan boyliklar kiradi.
M o d d iy in v e stitsiy a la r
tarkibiga asosiy fondlar, y a 'n i binolar, asbob- 
uskunalar, inshootlar, kom m unikatsiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining aktiv va passiv qism lari kiradi.
A q liy (in te lle k tu a l) 
in v e s tits iy a la r
turlari ju d a rang-barangdir, y a 'n i ular 
m ulkiy huquqlar shaklidagi investitsiyalar, aqliy m ehnatga oid shakldagi 
investitsiyalar va tabiiy 
resurslardan foydalanish shaklidagi investitsiyalardan 
iborat. M ulkiy huquqlar guruhiga kiradigan investitsiyalam ing turlari bozor 
m unosabatlarining n ech o g ’lik rivojlanganligiga, m illiy bozorlam ing o 'z ig a xos 
tom onlariga qarab h ar xil b o 'lad i. A qliy m ehnatga oid haq-huquqlar shaklidagi 
investitsiyalar tarkibiga m ualliflik huquqlari, “nou-xau” , kashfiyotlar, tovar 
belgilariga beriladigan litsenziyalar va boshqa xil egalik huquqlari kiradi.
X orijiy m am lakatlam ing tajribasidan kelib chiqib, investitsiyaning shartli 
ravishda uchta turini ajratish m um kin. ( 1 1.1-chizm a)
148

---

\
'ч * 
.
M o liy a v iy in v e stitsiy a la r
M o d d i) in v e stitsi) a lar
шШШШвввЯЯШЯЯЩШЯЯЯИШЯЯЯШЯЩЯк
A q liy (in te lle k tu a i) in v e stitsiy a la r
Il.I-chizm a. Investitsiya turlari
T adbirkorlik faoliyati o b ’ektlariga q o ’yiladigan investitsiyalar turli shakllarda 
b o ’lishi m um kin. 
Investitsiyalam i rejalashtirish, hisoblash va tahlil etish 
m aqsadida investitsiyalar q o ’yidagi sifatlar b o ’yicha klassifikasiyalanadi:
1. V ositalam i q o ’yish o b ’ektlari b o ’yicha:
- real investitsiyalar (m oddiy va nom oddiy aktivlarga q o ’yilm alar);
- m oliyaviy 
investitsiyalar 
(m oliyaviy 
vositalarga, 
y a ’ni 
qim m atli 
q o g ’ozlarga q o ’yilm alar).
Real investitsiyalar deb real aktivlarga (y a ’ni m aterial va nom aterial aktivlar) 
q o ’yiladigan vositalar tushuniladi. N om aterial aktivlarga q o ’yiladigan vositalar 
ilm iy-texnik 
progress 
va 
innovasion 
investitsiyalar 
bilan 
xarakterlanadi. 
N om aterial investitsiyalardan foydalanim da biron b ir nom oddiy boylikni sotib 
olish, korxona ishchi-xizm atchilarining m alakasini oshirish, ilm iy-tadqiqot va 
loyiha-konstruktorlik ishlarini olib borish k o ’zda tutiladi. M aterial investitsiyalar 
ishlab chiqarish vositalarini va iste’m ol predm etlarini sotib olishga asos b o ’ladi. 
Real investitsiyalarga investision loyihalar va biznes-loyihalar kiradi. B iznes- 
loyiha deganda tadbirkorlik g ’oyasini am alga oshirishga tayyorlangan kerakli 
tadbirlar tizim i tushuniladi, ushbu tadbirlar am alga oshishi natijasida m a ’lum 
iqtisodiy natijaga 
erishiladi. 
B iznes-loyiha tushunchasi 
investision 
loyiha 
tushunchasidan aniq aks etib turuvchi tadbirkorlik yoki m oliyaviy jih a tla ri bilan 
farqlanadi. SH u bilan birgalikda ekologik yoki ijtim oiy loyihalarda iqtisodiy, 
m oliyaviy m aqsadlar k o ’zlanm aydi.
M oliyaviy investitsiyalar deganda turli m oliyaviy vositalarga, y a ’ni qim m atli 
qog’ozlam i sotib olish, tijorat banklariga kapital q o ’yish va boshqa k o m p an iy alar 
Capitalida ulushga ega b o ’lishga qaratilgan kapital q o ’yilm alar tushuniladi. U lar
H.

---

k o ’pincha yo spekulyativ xaraktcrga ega b o ’ladi, yoki kapitalni uzoq m uddatga 
quyishga qaratilgan b o ’ladi. Fond birjalarida qim m atli q o g ’ozlar paketini sotib 
olish bilan b o g ’liq pul q o ’yilm alari portfel investitsiyalar deb ataladi.
Real va m oliyaviy investitsiyalam i ajratish investitsiyalar klassifikasiyasining 
asosiy m ezoni hisoblanadi.
2. Investitsiyalashda qatnashish xarakteri b o ’yicha:
-
to ’g ’ridan to ’g 'ri investitsiyalar (investorlar investitsiyalashda bevosita 
qatnashadilar);
-
bilvosita investitsiyalar (investitsiyalash m oliyaviy vositachilar yordam ida 
am alga oshiriladi).
T o ’g ’ri investitsiyalar investom ing investitsiyalash o b ’ektini tanlashda va 
vositalam i q o ’yishda bevosita qatnashishi k o ’zda tutadi. T o ’g ’ri investitsiyalashni 
investitsiyalash o b ’ekti to ’g ’risida aniq axborotga ega yoki investitsiyalash 
m exanizm i bilan yaxshi tanish investorlar am alga oshiradilar.
B ilvosita investitsiyalar investision yoki m oliyaviy vositachilar yordam ida 
am alga oshiriladi. K o’pincha ham m a investorlar ham investitsiyalash o b ’ektini 
tanlash va keyinchalik ulam i boshqarish b o ’yicha kerakli bilim va m alakaga ega 
b o ’laverm aydi, bunda ular investision yoki boshqa m oliyaviy vositachilar yorda- 
m idan foydalaniladi va ular chiqargan qim m atli q o g ’ozlam i sotib oladilar.
3. Investitsiyalash m uddati b o ’yicha: q isq a m uddatli va uzoq m uddatli 
investitsiyalar m avjud. 
Q isqa 
m uddatli 
investitsiyalarga 
asosan 
1 
yilga 
q o ’yiladigan kapitallar kiradi (qisqa m uddatli depozitlar, qisqa m uddatli ja m g ’arm a 
sertifikatlari). U zoq m uddatli investitsiyalar asosan 1 yildan k o ’p m uddatga 
q o ’yiladi.
Investision 
kom paniyalar 
am aliyotidan 
uzoq 
m uddatli 
investitsiyalar 
quyidagieha tasniflanadi: a) 2 yilgacha; b) 2 yildan 3 yilgacha; v) 3 yildan 5 
yilgacha; g) 5 yildan ortiq.
4. Investitsiyalash su b ’ektlari b o ’yicha:
- davlat investitsiyalari;
- korporativ investitsiyalar;
- xususiy investitsiyalar;
- xorijiy investitsiyalar
D avlat investitsiyalariga davlat boshqaruv organlari tom onidan byudjet 
hisobidan qilinadigan yoki davlat korxonalari tom onidan o ’z hisobidan qilinadigan 
q o ’yilm alar tushuniladi.
K orporativ investitsiyalarga m am lakat su b ’ektlari bilan xorijiy davlat 
su b ’ektlarining investitsiyalari kiradi.
X ususiy investitsiyalar m am lakat fuqarolari, nodavlat shakldagi korxonalar 
tom onidan am alga oshiriladi
150

---

X orijiy investitsiyalar ch et ellik jism o n iy shaxslar, yuridik shaxslar va 
davlatlar tom onidan am alga oshiriladi.
5. R egional sifat b o ’yicha m am lakat ichidagi va undan tashqaridagi 
investitsiyalar ajratiladi. 
M am lakat ichidagi 
investitsiyalarga ushbu davlat 
territoriyasida joylashgan investitsiyalash o b ’ektlariga q o ’yiladigan vositalar 
tushuniladi. M am lakat tashqarisidagi investitsiyalarga m am lakat tashqarisida 
joylashgan 
investitsiyalash 
o b ’ektlariga 
quyiladigan 
kapital 
q o ’yilm alar 
tushuniladi.
Intellektual investitsiyalar patentlarni, lisenziyalarni, nou-xaularni, personalni 
tayyorlash va qayta tayyorlashni sotib olish k o ’zda tutadi.
6. Foydalanish y o ’nalishlari b o ’yicha investitsiyalar quyidagi turlarga 
b o ’linadi:
- yangi korxonani tashkil etish bilan b o g ’liq investitsiyalar;
- jism o n iy va m a ’naviy eskirgan ishlab chiqarish uskunalarini alm ashtirish, 
ishlab chiqarishning asosiy vositalarini jo riy va kapital ta ’m irlash bilan b o g ’liq 
investitsiyalar;
-
faoliyat yuritayotgan k o rxonalar ishlab chiqarish hajm ini kengaytirishga, 
korxona 
ishlab 
chiqarish 
dasturi 
strukturasini 
o ’zgartirishga 
qaratilgan 
investitsiyalar.
7. Investitsiyalash hajm i b o ’yicha investitsiyalar nisbatan kichik, o ’rta va 
yirik investitsiyalarga b o ’linadi. B unda sohalar b o ’yicha investitsiyalar chegarasini 
aniqlashga individual yondashiladi.
8. Investitsiyalash m aqsadlari va ular bilan b o g ’liq xavflar b o ’yicha:
- venchur;
-
bevosita;
- portfel;
• - annuitet.
B ular bilan b ir qatorda, investitsiyalar boshqa aktivlam i, xususan, nom oddiy, 
aylanm a aktivlam i shakllantirishga y o ’naltirilishini ham nazardan soqit qilm aslik 
kerak. Shu m unosobat bilan u lam i safarbar etish va b o g ’lash o b ’ektlariga m ol- 
m ulk, 
m oliyaviy vositalar, 
nom oddiy va 
intellektual b oyliklar kiritiladi. 
Investitsiya kiritish m aqsadlari va u lar bilan b o g ’liq xavflardan kelib chiqqan holda 
investitsiyalar venchur (xavfli), bevosita, portfel va annuitet kabi turlarga 
tasniflanadi. M a ’lum ki, katta xavflar bilan b o g ’liq b o ’lgan, yangi faoliyat 
sohalarida yangi aksiyalar chiqarish venchur kapital shakli hisoblanadi. B evosita 
investitsiyalar esa iqtisodiy su b ’ektning ustav kapitaliga darom ad topish va 
x o ’ja lik
yurituvchi 
su b ’ektni boshqarishda 
ishtirok 
etish 
huquqini 
olish 
m aqsadlarida kiritiladigan investitsiyalardir. U lar resurslam i yangi loyihalarga jalb
qilish, zam onaviy texnikalarni kiritish, m oliyaviy v ositalam i xarid etish, y a ’ni
151

---

ak siy alam i sotib olish, q o ’shilish, q o ’shib olish, m avjud kapitalni xarid etish va 
b oshqa y o ’llar orqali am alga oshiriladi. Portfel investitsiyalar m oliyaviy resurslam i 
divcrsifikasiya asosida portfclni shakllantirish bilan b o g ’liq va inv esto m in g aniq 
bir investitsiya m aqsadlariga yoki u y g ’unlashgan m aqsadlariga erishish uchun 
xizm at qiladigan turli b o yliklam ing b ir butun qilib y ig ’ilgan m ajm uidan iborat. 
A nnuitet investorga m untazam ravishda belgilangan m uddatlarda m uayyan 
darom ad keltiruvchi investitsiyalardir. S hunday qilib, investitsiyalar kiritish 
sohalari va u lam in g aniq jaray o n lar va o b ’ektlarga b o g ’lanishiga qarab aniq 
m aqsadlarga ega b o ’ladi ham da ularga aniq va noaniq xavflar xos. Investitsiyalash 
su b ’ektlari nuqtai nazaridan investitsiyalam i xususiy, korporativ va davlat 
investitsiyalariga ajratish m um kin.