N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Gametogenez. 
Gametogenez  yuqori  darajada  differensiyalashgan
 
va 
qо„shilib yangi organizm hosil qila oladigan ikki jinsiy hujayra – spermatozoid va 
tuxum  hujayrasining  hosil  bо„lish  jarayonidir.  Gametogenez  birlamchi  jinsiy 
hujayraning  paydo  bо„lishi  va  uning  jinsiy  a‟zoda  о„rnashishi  va  shu  yerda 
ularning mitoz yо„li bilan kо„payishi, sо„ng meyoz usulida xromosomalar sonining 
kamayishi,  yetilib,  shakllanib  spermatozoid  hamda  tuxum  hujayralarining  hosil 
bо„lishi kabi о„ta murakkab jarayonlarni bosib о„tadi. 
Bо„lajak birlamchi jinsiy hujayralar embrion rivojining IV haftasi boshlarida 

---

116 
 
sariqlik  xaltachasi  devori  endodermal  hujayralari  orasida  namoyon  bо„ladi.  Shu 
birlamchi jinsiy hujayra shakllanganda, embrionning dastlabki rivojlanish davrida, 
hali jinsiy bezlar hosil bо„lmagan bо„ladi. Jinsiy bezning hosil bо„lishi mobaynida 
birlamchi  jinsiy  hujayra  sariqlik  xaltachasi  devoridan  faol  migratsiya  qilib  yoki 
qon tomirlari orqali jinsiy a‟zoga kirib keladi. 
Dastavval  jinsiy  bezga  kо„chib  о„tgan  birlamchi  jinsiy  hujayralarning 
miqdori  kо„p  bо„lmaydi.  Ularda  proliferatsiya  (kо„payish)  kuchayadi.  Bunday 
mitoz  yо„li  bilan  kо„payayotgan  jinsiy  hujayralar  erkak  organizmida 
spermatogoniy, urg„ochi organizmda ovogoniylar deyiladi. 
Gametogenez  spermatozoid  va  tuxum  hujayralarining  birlamchi  jinsiy 
hujayralardan hosil bо„lishi – spermatogenez va oogenezdan iborat. 
Spermatogenez.
  Spermatozoid  hujayrasining  hosil  bо„lishida  4  davr  tafovut 
etiladi: 
1. Kо„payish. 
2. О„sish. 
3. Yetilish 
4. Shakllanish (spermiogenez) 
Organizmning embrional rivojidan boshlab jinsiy bez urug„ naylarining eng 
tashqi  zonasida  joylashgan  hujayralar  –  spermatogoniylarda  muntazam  ravishda 
mitoz  yо„li  bilan  kо„payish  rо„y  beradi.  Muntazam  kо„payib  turuvchi 
hujayralarning  ikki  toifasi  –  A  va  B  spermatogoniylar  farqlanadi.  A  toifadagi 
spermatogoniylarda  rо„y  berib  turgan  kо„payish  (mitoz)  jarayoni  shu  hujayra 
miqdorining kamaymasligini  ta‟minlab beradi.  A  spermatogoniylar  о„zak hujayra 
hisoblanadi.  Shu  hujayralarning  kо„p  marta  bо„linishi  bilan  V  spermatogoniylar 
hosil  bо„ladi.  Balog„atga  yetish  bilan  mana  shu  V  spermatogoniylarda  mitoz 
jarayon  bir  necha  bor  sodir  bо„lib,  hosila  hujayralar  keyingi  davrga  о„tadi.  Shu 
toifa hujayralar о„sish davriga tayyor hujayralar hisoblanadi. 
О„sish  davri  bilan  meyozning  boshlanishi  sodir  bо„ladi.  Profaza  sо„ngida 
yirik  1  –  tartibli  spermatotsit  hosil  bо„ladi.  Bu  hujayralar  urug„  nayi  devorining 
keyingi  qismiga  siljiydi.  Meyozning  birinchi  bо„linishi  bilan,  har  bir  shunday 

---

117 
 
hujayradan  gaploid  xromosoma  tо„plamiga  ega  bо„lgan  ikkita  2  –  tartibli 
spermatotsit  hosil  bо„ladi  va  spermatogenezning  yetilish  davri  boshlanadi.  Shu 
bо„linishdan,  keyin,  ketma-ket  sodir  bо„lgan  meyozning  ikkinchi  bо„linishi 
natijasida,  har  bir  2  tartibli  spermatotsit  hujayrasi,  urug„  nayi 
tyoshigiga 
farq 
qismda  joylashgan,  ikkitadan  spermatid  hujayralari  hosil  qiladi.  Bu  hujayralar 
mayda, chо„zinchoq bо„ladi. Odamda meyoz bо„linishning birinchi davri bir necha 
hafta davomida kechadi, 2- bо„linish esa 8 soat davom etadi.   
Spermatidalarning  spermatozoidlarga  aylanishi  –  spermiogenez  jarayoni 
murakkab  bо„lib,  dastavval  spermatid  yadrosi  kichiklashadi,  xromatin  о„ta 
zichlashib  boradi,  yadro  bir  tomonga  sitoplazma  esa,  uni  о„rab  boshqa  tomonga 
siljiydi.  Sitoplazma  tuzilmalarining  murakkab  qayta  joylanishi,  sitoplazma 
«ortiqcha»  qismining  parchalanishi  rо„y  beradi.  Golji  kompleksi  yadro  oldi 
qismiga joylashib, murakkab о„zgarishlar natijasida akrosomaga aylanadi. 
Spermatogenez  mobaynida  jinsiy  hujayralar  urug„  nayi  devoridagi 
oziqlantiruvchi hujayra – Sertoli hujayrasi bilan farqdan bog„liq bо„ladi. Ularning 
о„zaro  zich  yotishi  Sertoli  hujayrasining  oziqlantirish,  degeneratsiyaga  uchragan 
hujayralarni  fagotsitoz  qilish  va  boshqa  faoliyatlarni  bajarib,  spermatozoid  hosil 
bо„lishida muhim ahamiyati borligini kо„rsatadi. 
Spermatogenez  jarayonida  har  bir  spermatogoniy  gaploid  xromosoma 
tо„plami tutgan 4 ta spermatozoid hosil qiladi. Shu spermatozoidlardan ikkitasi X 
jinsiy  xromosoma,  ikkitasi  esa  Y  xromosomaga  ega  bо„ladi.  Demak,  erkak 
organizmi  jinsiy  hujayralari  ikki  xil  xromosomali  hujayra  –  geterogamet  hujayra 
hisoblanadi.  Spermatogenez  jarayoni  kо„pgina  hayvonlarda  yilning  ma‟lum 
vaqtlaridagina  sodir  bо„ladi.  Boshqa  vaqtlarda  ularning  jinsiy  bezi  urug„  nayida, 
faqatgina, spermatogoniylar bо„ladi. 
Ovogenez.
  Tuxum  hujayrasining  hosil  bо„lishi  har  bir  turga  mansub 
mavjudotlarda  о„ziga  xos  bо„lib,  bu  jarayon  har  bir  organizmning  kо„payish 
xususiyatiga  bog„liqdir.  Suvda  yashovchi  hayvonlarda  о„ta  kо„p  tuxum  hujayrasi 
yetilib chiqadi. Sutemizuvchilarda (ichki urug„lanish yuz beruvchilarda) odatda 1–
2 tadan 15 tagacha tuxum hujayra yetilishi mumkin. 

---

118 
 
Ovogenez jarayoni 3 davrda amalga oshadi: 
1. Kо„payish. 
2. О„sish. 
3. Yetilish. 
Kо„payish  odamda  embrional  rivojlanish  davridagina  rо„y  beradi.  Embrion 
rivojining 6 oyidan boshlab bu jarayon, ya‟ni birlamchi jinsiy hujayraning mitotik 
bо„linishi tо„xtaydi. Yangi tug„ilgan qizaloqda 2 millionga yaqin ovogoniy bо„ladi. 
Bu hujayralar jinsiy hujayra va uni о„rab olgan bir qavat follikulyar hujayralardan 
iboratdir.  Organizm  о„sishi  bilan  ovogoniylar  yemirilib  (degeneratsiyaga  uchrab), 
miqdori  kamayib  boradi.  Barcha  birlamchi  jinsiy  hujayralardan  40000  ga  farqi 
jinsiy voyaga yetayotgan organizmda saqlanib qoladi. Ularning ham barchasi tugal 
ravishda  yetilmaydi  (kо„pi  nobud  bо„lib  ketadi).  Jinsiy  balog„at  boshlanishi  bilan 
400  taga  yaqini  saqlanib,  qolgan  jinsiy  hujayralardan  bittasi  har  28  kunda 
tuxumdondan  chiqadi  (ovulyatsiya  bо„ladi)  va  yetilgan  tuxum  hujayrasiga 
aylanadi. 
О„sish  davri  embrion  rivojining  3-  oylaridanoq  birinchi  tartibdagi 
ovotsitlarga о„tish bilan boshlanadi. Bu profazaning boshlanishi bilan  ifodalanadi. 
Ovogoniylar  organizm  tug„ilmasdanoq  meyozning  birinchi  bо„linish  profazasidan 
о„tib,  diploten  davrda  bо„ladi.  Birinchi  tartibdagi  ovotsitlarga  aylangan  bu  jinsiy 
hujayralar  to  jinsiy  balog„at  boshlangunga  qadar,  ayrim  jinsiy  gormonlar  ta‟siri 
bо„lmaguncha,  shu  holatda  turadi.  Birinchi  tartibli  ovotsitlar  yassi  follikula 
hujayralariga о„ralgan bо„ladi va ular primordial follikula nomiga ega bо„ladi. Bu 
primordial follikulalarda organizmning butun reproduktiv yoshi davomida о„sishga 
moyillik bо„ladi. 
Jinsiy  balog„at  boshlanishi  bilan  birinchi  tartibli  ovotsitning  yadro 
sitoplazmasi yiriklashadi, sariqlik tо„planadi, follikulyar hujayraga о„ralgan ovotsit 
tuxumdonning  chekka  sohasidan  о„rtaga  siljiydi,  follikulyar  hujayra  bir  necha 
qavat bо„lib,  о„sayotgan  tuxum  hujayrasini  о„rab  oladi, gipofiz  gormoni ta‟sirida, 
follikula  hujayralaridan  hosil  bо„lgan  suyuqlik  hisobiga  hujayralararo  bо„shliq 
paydo  bо„lib,  tuxum  hujayra  bir  chekkaga  suriladi  va  yetilgan  follikula  –  graf 

---

119 
 
pufakchasi hosil bо„ladi. Bu pufakchada diploten holatidagi birinchi tartibli ovotsit 
bо„ladi (38- rasm). 
 
38- rasm. Spermatogenez va ovogenez jarayoni sxemasi. 
 
Yetilish  davri  organizmdagi  murakkab  (endokrin)  jarayonlar  ta‟sirida 
tuxumdondan birinchi tartibli ovotsit chiqishi, ya‟ni ovulyatsiya rо„y berishi bilan 
boshlanadi.  Jinsiy  hujayraning  yetilish  davri  tuxum  hujayrasining  spermatozoid 
bilan  uchrashidan  keyingina  sodir  bо„ladi.  Diploten  holatidagi  1  tartibli  ovotsitda 
meyozning  profazasi  yakunlanadi.  Tuxum  yо„liga  tushgan  1  tartibli  ovotsitda 
meyozning  reduksion  bо„linish  bosqichi  rо„y  beradi  va  hujayraning  notekis 
bо„linish  jarayonida  yirik  hujayra  –  ikkinchi  tartibli  ovotsit  va  mayda  hujayra– 
obortiv  (yо„naltiruvchi–reduksion)  tanacha–polotsit  hosil  bо„ladi.  Shu  bо„linish 
bilan  hosil  bо„lgan  hujayralar  23  ta  (gaploid)  xromosomaga  ega  bо„ladi.  Ikkinchi 
tartibli ovotsitda meyozning keyingi bо„linishi sodir bо„lib, yetilgan tuxum hujayra 
va  yana  bitta  yо„naltiruvchi  tanacha  vujudga  keladi.  Birinchi  reduksion
 
tanacha 

---

120 
 
ham о„z navbatida bо„linib, 2 ta yо„naltiruvchi tanacha hosil qiladi. Shunday qilib, 
bitta birinchi tartibli ovotsitdan bitta tuxum hujayrasi hamda 3 ta reduksion tanacha 
hosil bо„ladi.  Barcha  hosila hujayralar  –  tuxum  hujayrasi va  reduksion  tanachalar 
23  tadan  xromosomaga  ega  bо„lgan  gomogameta  (ya‟ni  barchasida  ham  X 
xromosoma mavjud) hujayralardir. Reduksion tanachalar yemirilib ketadi.