N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Lizosomalar.
  Differensial  sentrifugalash  metodi  bilan  mitoxondriya  va 
mikrosomalar  orasida  alohida  zarrachalar  va ularning  tо„plamlari tafovut qilinadi. 
Bu zarrachalar – belgiyalik bioximik De Dyuv tomonidan ochilgan bо„lib lizosoma 
(yunon,  lisis  –  eritish,  soma  –  tana)  deb  ataladi.  Ular  kislotali  sharoitda  ta‟sir 
etuvchi  gidrolitik  fermentlarga  boy.  Lizosomalar  sutemizuvchilarda,  qushlar, 
Amfibiyaalarda va boshqa hayvon va odam organizmi hujayralarida topilgan. 
Elektron  mikroskop  ostida  zarrachalar  kattaligi  о„rtacha  –  0,4  mkm  bо„lib, 
dumaloq  shaklga  ega.  Bu  tanachalar  bir  konturli,  qalinligi  8  nm  keladigan  qobiq 
bilan  о„ralgan.  Lizosomalar  moddasi  turli  xil  tabiatli  bо„lib,  kо„pincha,  qoramtir 
kо„rinishga  ega.  Lizosomalar  qobig„i  buzilganda  gidrolitik  fermentlar  ajraladi. 
Lizosomalarda hozirgi davrgacha 40 dan ortiq ferment (kislotali fosfataza, kislotali 
ribonukleaza,  arilsulfataza,  beta-glyukuronidaza,  beta-galaktozidaza,  katepsin  va 
boshqalar)  aniqlangan.  Lekin  lizosomalarda  lipidlarni  (xususan,  fosfolipidni) 

---

57 
 
erituvchi  fermentlar  bо„lmaydi.  Shuning  uchun  lizosomalarda  parchalangan 
moddalardan (fosfolipidlardan) tashkil topgan miyelinsimon struktura qoladi. 
Lizosomalarning asosiy fiziologik faoliyati uning hujayra ichida moddalarni 
hazm qilishdagi rolidir. Bu xulosa fagotsitoz qiluvchi hujayralarda lizosomalarning 
kо„p bо„lishi bilan tasdiqlanadi. Birlamchi va ikkilamchi lizosomalar farqlanadi. 
Birlamchi  lizosomalarga  Golji  kompleksi  atrofida  joylashuvchi  va  kislotali 
gidrolizlarga  mо„l-mayda  vezikulalar  (yig„uvchi  granula)  kiradi.  Birlamchi 
lizosomalar ichida hali hech qanday parchalanayotgan moddalar yо„q. 
Ikkilamchi lizosomalar fagotsitoz va pinotsitoz jarayonida hujayraga tushgan 
moddalarning  birlamchi  lizosomalar  bilan  birlashuvi  natijasida  hosil  bо„luvchi 
lizosomalardir (15-rasm).  
 
15-rasm.  Hujayra  ichida  modda  parchalanishiniig 
ultramikroskopik  sxemasi:                             
1–fagotsitozlanuvchi  tana;  2–hazm  vakuolasi;  3  –  birlamchi  lizosoma;  4–  endotsitoz;                     
5,6–ikkilamchi  lizosoma;  7–tashqariga  chiqarilgan  tanachalar;  8–Golji  apparat  sisternalari;  9– 
Golji apparati vakuollari; 10- mikropufakchalar; 11- hujayra membranasi. 
 
Ikkilamchi lizosomalarning ikki turi farqlanadi:  
a)  fagolizosomalar  yoki  geterofagosomalar.  Bu  lizosomalar  fagotsitoz 
jarayonida 
hujayraga 
tushgan 
moddalarni 
birlamchi 
lizosomalar 
bilan 
qо„shilishidan  hosil  bо„ladi;  b)  autofagosomalar  birlamchi  lizosomalarni  nobud 
bо„layotgan mitoxondriya, ribosoma, endoplazmatik tо„r komponentlarini va ba‟zi 

---

58 
 
boshqa tuzilmalarni qamrab olishi hisobiga hosil bо„ladi. 
Qoldiq  tanachalar  yoki  telolizosomalar.
  Gidrolitik  parchalanish  natijasida 
ba‟zi  moddalar  oxirigacha  parchalanmaydi  va  lizosoma  ichida  parchalanmagan 
moddalar  yig„iladi.  Bu  lizosomalarni  qoldiq  tanacha  deb  yuritiladi.  Qoldiq 
tanachalar qavatli tuzilmalarni hosil qilishi mumkin. Ba‟zan qoldiq tanacha ichida 
pigmentlar yig„ilishi mumkin. Qari odamlarda miya nerv hujayralarida, jigarda va 
mushak tо„qimalarida qarilik pigmenti «lipofussin» tо„planadi. 
Lizosomalarning  hosil  bо„lishi  Golji  kompleksi  bilan  bog„liq.  Birlamchi 
lizosomalar mayda pufakchalar yoki zich tanalar shaklida Golji sisternalari atrofida 
joylashadi.  Kislotali  fosfatazaning  Golji  kompleksida  bо„lishi  lizosomalarning 
hosil  bо„lishida  Golji  kompleksining  roli  borligini  kо„rsatadi.  Lizosoma 
fermentlari  esa  endoplazmatik  tо„rda  sintez  bо„ladi.  Lizosomalar  takomilining 
boshqa  manbai  plazmatik  membrana  hisoblanadi.  Bu  membranadan  pinotsitoz  va 
hazm  vakuolalari  hosil  bо„ladi.  Ana  shu  vakuolalar,  birlamchi  lizosomalar  bilan 
birlashadi. Bu holatni hujayraga har xil yot moddalar – xren peroksidazasi, kolloid 
oltin va boshqa moddalar kiritilib tekshirilgan eksperimentlarda kо„rish mumkin. 
Har  xil  patologik  jarayonlarda  lizosoma  fermentlari  sintezining  buzilishi, 
birlamchi 
lizosomalar 
rivojlanishining 
kuchayishi 
yoki 
susayishi 
ular 
membranasining erishi va gidrolizlarning sitoplazmaga chiqishi kuzatiladi.