N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Qо‘shni  hujayralar  yon  yuzasidagi  maxsus  tuzilmalar.
  Har  xil  hujayralar 
yon  qismlarida  moddalarni  diffuziya  qilishga  tо„sqinlik  beruvchi  maxsus 
tuzilmalar joylashadi (8-rasm). Bu tuzilmalar bir necha turga farqlanadi: 
1.
 
Oddiy birikish
. Hujayra plazmatik membranalari bir-biriga parallel yotib, 
ular  orasida  taxminan  20  nm  kenglikdagi  hujayra  oraliq  moddasi  joylashadi.  Ana 
shu modda ikki plazmatik membrananing bog„lanishini ta‟minlaydi. 
2. Zich birikish
 
yoki membranalarning zich jipslashgan zonasi. 
Bu birlashish 
epiteliy tо„qimasiga xos bо„lib, u hujayrani har tarafdan о„rab turadi. Bu birlashish 
sohasida umuman hujayra oraliq moddasi bо„lmay, qо„shni membranalarning oqsil 
molekulalari  о„zaro  qо„shilib  ketadi.  Elektron  mikrofotografiyalarda  bu  sohada 
besh  qavatli  membranani  kо„ramiz  (har  bir  plazmatik  membrana  elektron 
mikroskop  ostida  3  qavat  bо„lib  kо„rinsa,  bu  sohada  2  plazmatik  membrananing 
tо„q  qavatlari  birlashib,  5  qavatli  bо„lib  kо„rinadi).  Bu  birlashish  ichak  epiteliy 
hujayralari sohasida turli moddalarning ichak bо„shlig„idan ichki muhitga о„tishiga 
tо„sqinlik qiladi. Natijada, zaharli moddalar ichak bо„shlig„idan ichki muhitga о„ta 
olmaydi.  Moddalar  faqat  epiteliy  hujayralariga  sо„rilish  hisobiga  ichki  muhitga 
о„tishi mumkin. 
Oddiy  birikish  va  zich  birlashish  hujayralarni  hamma  tarafdan  о„rab  turadi 
va natijada о„ziga xos belbog„ni hosil qiladi. 
3.
 
Epiteliy  hujayralarida  desmosomalar  orqali  birlashish
,  ham  farqlanadi. 

---

39 
 
Elektron  mikroskopda  kо„rilganda  desmosoma  sohasida  qо„shni  hujayralar 
sitoplazmalarining  bir-biriga  tomon  yо„nalgan  bо„rtmalari  kо„zga  tashlanadi.  Bu 
bо„rtmalar  plazmolemma  bilan  qoplangan  bо„lib,  elektron  zich  hujayralararo 
joylashgan  sementlovchi  modda  yordamida  о„zaro  birlashadi.  Plazmolemmaning 
ichki  tarafida  elektron  zich  disk  shaklidagi  tuzilmalar  joylashib,  ularni 
birlashtiruvchi  plastinka  deyiladi.  Sitoplazma  ichidagi  tonofibrillalar  shu 
plastinkaga yopishadi. 
4.
 
Tirqishli  tutashish
  –  bu  tutashishda  ikki  qо„shni  hujayralar  plazmatik 
membranalari orasida 2–3 nm kenglikda oraliq (tirqish) qoladi. 
Bо„yovchi moddalar bir hujayra sitoplazmasiga kiritilganda shu 
soha orqali qо„shni hujayraga о„tadi. Demak, tirqishli tutashish 
sohasida nozik kanalchalar bо„ladi. Tadqiqotchilar fikricha, ikki 
qо„shni  hujayra  plazmatik  membranalarining  oqsillari  silindr 
shaklida  tuzilmalar  (konneksonlar)  hosil  qilib,  shu  tuzilma 
ichida  naysimon  tuzilmalar  (kanalchalar)  joylashgan.  Bu 
naysimon  tuzilmalar  orqali  ionlar  bir  hujayradan  ikkinchi 
hujayraga о„tadi. Shunday qilib, tirqishli tutashish hujayralararo 
ionlar va turli molekulalar almashinuvida muhim о„rin tutadi.  
8-rasm.  Hujayralarning  birikish  turlari.  1–oddiy  birikish;  2–
interdigitatsiya; 3–desmosoma; 4–zich birikish; 5–tirqishli birikish.
 
Undan  tashqari,  bu  tutashish  orqali  bir  hujayradan 
ikkinchi  hujayraga  impuls  tarqalishi  mumkin  (masalan,  yurak  mushak 
hujayralarida). 
5. Sinapslar va sinaptik birikish.
 Bu bog„lanish nerv hujayralari uchun xos. 
Sinaps  ikki  nerv  hujayrasi  orasida  –  neyronlararo  sinaps  yoki  nerv  va  nerv 
bо„lmagan tuzilmalar (retseptor va effektorlar) orasida bо„lishi mumkin. 
6.  Hujayra  yon  yuzasidagi  interdigitatsiyalar
  tez  о„zgaruvchan  tuzilma 
bо„lib,  bunda  bir  hujayraning  barmoqsimon  sitoplazmatik  о„siqchalari  qо„shni 
hujayraning xuddi shunday о„siqchalari orasiga kirib birlashadi.