N. Husanov, S. Shokirova, K. Shayxova

Adabiy til uslublari 
(Stil literaturnogo yazika) 
Olimlar, yozuvchilar o‘z ilmiy yoki badiiy asarlarida adabiy til vositalaridan 
turlicha foydalanadilar. Ilmiy asarda ilmiy terminlar, badiiy asarda esa tasviriy, 
ta’siriy vositalar ko‘proq qo‘llanadi. 
Demak, adabiy tilda bir – biridan farq qiladigan uslublar bo‘ladi. 
Ilmiy uslub. Fan va texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar 
ilmiy uslubda yoziladi.
Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos ilmiy terminlaridan foydalaniladi. 
Masalan: Iqtisodiyotda kredit, moliya, pul, sug‘urta, narx, tannarx, hisob, 
taftish, aylanma kabi terminlar ishlatiladi. 
Rasmiy uslub. Hukumat tomonidan chiqarilgan qarorlar, qonunlar, xalqaro hujjatlar 
rasmiy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma’lumotnoma, tarjimaiy hol, e’lon, hisobot, 
bildirishnoma kabi hujjatlar rasmiy uslubda rasmiylashtiriladi. 
Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq va barcha uchun tushunarli qilib 
tuziladi. 
Rasmiy uslubning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. So‘zlar o‘z ma’nosida 
qo‘llanadigan, ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan ayrim qisqartma so‘zlar ishlatiladi. 
Rasmiy uslubda ko‘pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, farmoyish, 
ko‘rsatmalarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. 
Nutq madaniyati 
(Kultura rechi) 
Yuqori 
malakali 
mutaxassis yuqori darajada nutq madaniyatiga, muomala 
madaniyatiga ega bo‘lishi kerak. Nutq madaniyati nima? Nutq to‘gri, aniq va yoqimli 
bo‘lishi lozim. Nutq qanchalik to‘gri va aniq bo‘lsa, u shunchalik tushunarli bo‘ladi, 
nutq qanchalik yoqimli va ifodali bo‘lsa, u tinglovchiga shunchalik kuchli ta’sir etadi. 

---

 16
Nutq madaniyati deganda mantiqiy izchillikka va adabiy til normalariga rioya qilgan 
holda to‘gri, aniq va yoqimli so‘zlash uchun til boyliklaridan mazmunga mos zarur 
so‘zni tanlay olish, so‘zni o‘rinsiz takrorlamaslik, uslub birligini saqlash, nutqning 
ta’sirchan bo‘lishini ta’minlash lozim. Nutqda mantiqiy izchillikka va adabiy til 
me’yorlariga rioya qilish kerak. Og‘zaki nutqda orfoepiya, ya’ni talaffuzga, yozma 
nutqda esa imlo qoidalariga rioya qilish maqsadga muvofiqdir. 
Nutq odobi insonning umumiy axloqini belgilovchi asosiy mezondir. O’rta 
Osiyoda axloqiy tarbiya o’z an’analariga egadir. Axloq haqidagi ibratli fikrlar 
qadimgi turkiy yodnomalarda, buyuk allomalarning asarlarida va boshqa yozma 
yodgorliklarda bizgacha etib kelgan. Nutq odobi deganda aytilishi zarur bo’lgan 
xabarlarni, tinglovchini hurmat qilgan holda, unung ko’ngligamas, adabiy normadagi 
ifodalar bilan etkazish tushuniladi. Nutqiy muomala salomlashishdan boshlanadi. 
Salomlashishdagi xushmuomalalik undan keyingi yaxshi suhbatga debocha bo’ladi, 
tinglovchida yaxshi kayfiyat paydo qiladi. Agar salomlashish quruq, iltifotsiz bo’lsa, 
keyingi suhbatga salbiy ta’sir etishi mumkin. Odatiy an’analarimizga ko’ra, 
«Assalomu alaykum»ning javobi «Valaykum assalom»dan iborat. Yetuk kishilarga 
xos fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda xayrlashganda 
ishlatiladigan «xayr, sog’ bo’ling», «xayr, ko’rishguncha», «xayr omonlikda 
ko’rishaylik» kabi ta’sirchan iboralar mavjud. Ulardan o’rinli foydalana bilish lozim. 
Madaniyatli kishilar o’z aybini bo’yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim so’rash o’z 
g’ururini erga urish emas, balki odoblilik, xushmuomalalik alomatidir. 
Topshiriq. 
1.
Nutq odobi haqida allomalar fikrini bayon qiling. 
2.
Nutq madaniyati nima? 
3.
Muomala madaniyati haqida fikringizni bayon eting.