N. Hakimov, E. Abdullayev, F. Halimov, A. Xamidova umurtqasizlar zoologiyasidan amaliy mashg’ulotlar

Karnaycha. Har xil kiprikli infuzoriyalar ancha yirik bir hujayralilar hisoblanadi. Ularning vakillaridan biri karnaycha -1-1,5 mm ga teng. Aksariyat hollarda karnaycha nisbatan toza oqmas chuchuk suv havzalarida uchraydi. Gavda shakli karnaysimon. Tanasi pastki uchiga qarab ingichkalashib, substratga yopishish uchun xizmat qiladi. Uchki tomonining oxiri barmoqsimon psevdopodiylar hosil qiladi.

Karnaychaning butun tana yuzasi va peristomaning ichki pellikulasi ham mayda va nozik kiprikchalar bilan qoplangan. Peristomaning ustki aylanma qirg’og’i spiral shaklda buralgan bir qator membranachalar hosil qiladi. Ushbu membranalar doimiy harakatda bo’ladi. Karnaycha tanasining old tomonida bitta qisqaruvchi vakuol joylashgan va unga olib keluvchi kanalchalar kelib qo’shiladi. Ulardan biri oldingi peristomal maydoncha atrofida bo’lsa, ikkinchisi tananing pastki uchigacha yetib boradi.

Makronukleus juda uzun va deyarli butun tana bo’ylab cho’zilgan. Ushbu yadro bor bo’yiga qarab mayda-mayda ovalsimon kengayishlar (zanjirning halqalariga o’xshash) hosil qilgan. Mikronukleuslari bir nechta bo’lib, ular makronukleusning yonida bir qator joylashgan.

Karnaychaning tabiiy holatdagi rangi ko’pincha yashil ko’rinadi, chunki uning sitoplazmasida simbioz holda bir hujayrali yashil suv o’tlari (zooxlorella) yashaydi.

Spirostomum. Spirostomum har xil kiprikli infuzoriyalarning eng yirigi bo’lib, tanasining uzunligi 2 mm gacha, uzun tayoqchasimon yoki chuvalchangsimon. Tanasining old qismida kiprikchalar juda zich joylashgan. Harakatlanishi juda sekin, suv tubida yashab, har xil ta’sirlarga juda tez javob berib, tanasini qisqartiradi. Makronukleusi juda uzun. U tananing oldingi uchidan boshlanib, cho’zilib, gavda uzunligining qariyb ¾ qismigacha yetib boradi. Mikronukleuslari bir nechta va ular makronukleus yonida joylashgan. O’simlik chirindisiga boy bo’lgan chuchuk suvlarda yashaydi. Spirostomumlar ko’pincha bakteriyalar bilan oziqlanadi. Shunga binoan ular suv tubiga yaqin joyda ko’proq uchraydi.

Rasm 23. Har xil infuzoriyalar

A – karnaycha (Stentor), B – spirostomum (Spirostomium)

1 – aboral membranellalar, 2 – qisqaruvchi vakuola, 3 - makronukleus
Suvoyka. Suvoykalar chuchuk suv havzalarida yashaydi. Ular ko’pincha suvdagi o’simliklar bargiga, chuchuk suv qisqichbaqasimonlari va mollyuskalar tanasiga poyachasi yordamida yopishib hayot kechiradi. Tanasi ikki qismdan, ya’ni yuqorigi qo’ng’iroq shaklidagi gavda va undan pastga osilib turuvchi uzun ipsimon poyachadan iborat. Tanasida kipriklar bo’lmaydi, balki u silliq. Yakka-yakka yoki guruh bo’lib yashaydi. Poyacha keskin qisqarish va sekinroq cho’zilish xususiyatiga ega. Poyacha ichida nozik qisqaruvchi tolachalar, ya’ni mionemalar spiral holatda joylashgan bo’ladi. Biron-bir ta’sir berilsa mionemalar shu ondayoq qisqarib, poyachani spiral buralishiga sabab bo’ladi. Poyachaning pellikulasi elastik xususiyatga ega. Shunga binoan qisqargan poyacha sekin yana o’z holatiga qaytadi. Suvoyka ta’sirlarga juda sezgir bo’ladi. Shuning uchun suvda doimo qisqarib-cho’zilib turadi. Poyacha ancha uzun bo’lib cho’zilishi ham mumkin. U ayniqsa oziqani ushlab olishda katta rol o’ynaydi. Suvoykaning yuqoridagi qo’ng’iroq shakldagi tanasi ustiga peristom atrofida ikki qator uzun kipriklar joylashgan. Ushbu kipriklarning harakati tufayli peristom atrofida suvning aylanma harakati hosil bo’ladi. Suv bilan birga oqib kelgan oziqa zarralari (bakteriyalar va boshqa mayda organik zarralar) halqumga tushadi. Sitoplazmasida bir nechta mayda ovqat hazm qilish vakuollari va bitta yirik qisqaruvchi vakuolasi bo’ladi. Ba’zan sitoplazmada taqasimon makronukleusni ko’rish mumkin.