N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Doiraviy xromatogramma olish asbobi va xromatogramma
kamerasining tuzilishi:
a —
doiraviy x rom atogram m a olish asbobi; 
b — 1 —
filtr qog‘oz; 
2
— pilik; 
3 —
h arak atla n u v ch i faza; 
d
— x ro m ato g ra m m a kam erasining tuzilishi: 
1
— silindr; 
2 —
harakatlanuvchi faza solingan idish; 
3 —
qog‘oz b o ‘lagi; 
4 —
yuk; 
5 —
harakatlanm aydigan fazali byuks; 
6
—g ‘ovak probka; 7 — shisha tayoqcha.
Q og‘ozdagi xrom atografiyaning m uvaffaqiyatli q o ‘llanilishi taq- 
sim lanish koeffitsiyenti turlicha b o ‘lgan suyuq fazalar xilining k o ‘pligi 
va b a ’zi ajratiluvchi aralashm aga bir vaqtning o ‘zida yoki ketm a-ket 
elektr m aydonini ta ’sir ettirish m um kinligi tufaylidir. Bu usul 
elektro-
fo retik xromatografiya
deb ataladi.
X rom atograflyalash elektroforez bilan birga olib borilganda tek ­
shiriluvchi aralashm a tom chisi tom izilgan qog‘oz tasm asiga elektrolit 
eritm asi shim diriladi va doim iy tok m anbayiga ulanadigan elektrodlar 
orasiga joylashtiriladi. Bir vaqtning o ‘zida h ara k a tc h a n faza ham
siljiy boshlaydi. Elektroforez tugagach, qog‘oz asbobdan chiqarilib 
quritiladi va k o ‘tarilib boruvchi yoki pasayuvchi xrom atografiya usu­
lida xrom atograflyalash kam erasiga o ‘tkaziladi. Xrom atografiyalash- 
d an so ‘ng qog‘oz ochiltiriladi va m iqdoriy h a m d a sifat tahlili o ‘tka- 
ziladi. Bunday usul tahlil vaqtini an ch a qisqartiradi va aralashm ani 
tarkibiy qism larga yaxshiroq ajratilishini t a ’m inlaydi.
Xromatograflyalash qog‘ozi. 
Xrom atograflyalash qog‘ozi kimyoviy 
toza va neytral b o ‘lishi, tekshiriluvchi aralashm ani va harakatlanuvchi 
fazani adsorbilam asligi, zichligi b ir xil b o ‘lishi va h arak atch an faza­
ning m a ’lum tezlikda siljishini ta ’m inlashi kerak. Q og‘ozning ichki 
tuzilishi va undagi tolalarnin g q an d ay y o ‘n alish d a joylashganligi
123

---

m u h im aham iyatga ega. O d atd a, ishlatiluvchi qog‘ozning navlari 
gidrofll b o ‘lib, q uruq ho latd a tarkibida 20—22% suv bo d ad i. Bu 
m iqd o r q o ‘zg‘alm as faza sifatida suv ishlatiladigan tajribalar u c h u n
yetarlidir. B unda harak atch an faza sifatida suvda erim aydigan suyuq- 
liklar ishlatiladi.
G idrofob qog‘oz olish u c h u n odatdagi gidrofll qog‘ozga maxsus 
ishlov beriladi. G idrofob q o g ‘ozda xrom atog ram m alar olish usuli 
suvda erim aydigan m o d d a la r tah lilid a qo d lan ilad i: tekshiriluvchi 
aralashm ani tarkibiy qism larga ajratishda harakatchan faza sifatida 
organik erituvchi, q o ‘zg‘alm as faza sifatida esa suv ishlatiladi. Agar 
m o d d a organik erituvchilarda eruvchan bodsa, suv harak atch an faza 
qilib olinadi. O rganik erituvchi esa q o ‘zg‘alm as faza vazifasini baja- 
radi. Buni 
aylantirilgan fa za la r usuli
deyiladi.
Erituvchilarga, odatd a, quyidagi talablar q o ‘yiladi: q o ‘zg‘alm as 
va harakatchan faza erituvchilari bir-biri bilan aralashmasligi, xrom ato- 
grafiyalash jaray onid a erituvchining tarkibi o ‘zgarmasligi, erituvchilar 
qog‘ozdan oson chiqib ketadigan, inson sogdigdga beziyon va topilishi 
oson bodishi kerak.
T aq sim lan ish x ro m ato grafiyasida alo h id a yakka eritu v ch ila r 
deyarli kam ishlatiladi. K o 'p in c h a bu m aqsadda erituvchilar aralash- 
m asi, m asalan, butil yoki am il spirtining m etil yoki etil spirt bilan 
aralashm asi, fenolning suvdagi t o ‘yingan eritm alari ishlatiladi. Erituv- 
chilarning turli aralashm alarini ishlatish 
Rf
ni b ir m e ’yorda o 'zgar- 
tirishga va dem ak, aralashm aning tarkibiy qism larga ajralishi uch u n
qulay sharoit tu g ‘dirishga im ko n beradi.
Tekshiriluvchi n a m u n an in g sifat tarkibi qog‘ozda taqsim lanish 
xrom atografiyasi usulida ham YQX dagi kabi alohida dogdarning 
o ‘ziga xos rangi yoki h a r b ir ko m p o nen t 
Rf
ining son qiym ati b o ‘yicha 
aniqlanadi.
Q og‘oz xrom atografiyasida m iqdoriy aniqlanishlar ham YQX dagi 
singari yo xrom atografik xarakteristikalar (xrom atogram m adagi dog‘ 
sathi va uning b o ‘yalish intensivligi) b o ‘yicha yoki yuvib chiqarish 
usulida bajariladi. K o ‘p in ch a, x rom atogram m a dogdar soniga qarab 
bir n echa alohida qism larga kesib olinadi. H a r b ir dog‘ tegishli erituv- 
chid a eritiladi va ajralib ch iq q an m o d d a eritm asi m os keluvchi (foto- 
m etrik, polarografik va boshqa.) usul bilan aniqlanadi.
D arajalangan graflk 
S ~
lg C b o ‘yicha aniqlash usuli sam araliroq 
hisoblanadi. B unda 
S
— dog‘ sathi, С — m o d d a konsentratsiyasi.
И
124

---

K o ‘rsatilgan koo rd inatalard a grafik to ‘g ‘ri chiziqli boMadi. Shuning- 
dek, d og
1
rangining intensivligidan h am foydalaniladi, u m odda 
konsentratsiyasiga m os b o ‘ladi.
Suyuqlik taqsim lanish xrom atograflyasi usuli bilan kationlar ara- 
lashm asi, am inokislotalar aralashm asi va boshqa organik kislotalar 
ham d a b o ‘yoqlar aralashm asi tahlil qilinadi.