N. B. Dilmurodov

radix linguae
halqumning boshlanish joyidan to oxirgi oziq 
tishgacha bo‘lgan masofani egallaydi. U og‘iz bo‘shlig‘ida chuqurroqda yotadi va 
til osti suyagiga birlashgan bo‘ladi. Til ildizi va tanglay – til yoyi o‘rtasida har 
ikkala tomonda tanglay bodomchasi – 
tonsilla palatine
joylashadi. Har bir tanglay 
bodomchasida 1 – 3 ta voronkasimon chuqurcha – 
fossae tonsillares
bo‘ladi. 
Shilliq bezlari yo‘llari chuqurchalariga yoki bodomcha (mindalin) yuzasiga 
ochiladi.
Til tanasi – 
corpus linguae
nisbatan yo‘g‘on, oziq tishlar oralig‘ida 
joylashib, ko‘ndalang kesimida uch qirrali shaklga ega. Til tanasining pastki qirrasi 
og‘iz bo‘shlig‘i tubi bilan birlashgan. O‘ng va chap qirralari yumaloq va ular 
tilning yon yuzalari – 
dorsum linguae
dan ajratib turadi. Shilliq pardasi pastki 
yuzasida til yuganchasi – 
frenulum linguae
ni hosil qiladi. Uning ustida til 
yostiqchasi 
– torus lingualis
ajraladi. 
Til uchi – 
apex linguae
kurak tishlarga tegib turadi. Uning o‘ng va chap 
chetlari hamda yuqorigi va pastki yuzalari bo‘ladi. Yuqorigi yuzasi –
facies 
dorsalis
g‘adir-budir, pastki yuzasi 
– facies ventralis
esa silliq. Til usti – 
dorsum 
linguae
da har xil kattalikdagi va shakldagi so‘rg‘ichlar mavjud. 
Ipsimon so‘rg‘ichlar – 
papillae filiformes
dag‘al, shoxlashgan, yirik bo‘lib, 
orqaga egilgan. 
Konussimon so‘rg‘ichlar – 
papillae conicae
asosan til ildizida joylashadi. 
Mexanik vazifani bajaruvchi ipsimon va konussimon so‘rg‘ichlardan 
tashqari yana zamburug‘simon, g‘ovsimon va bargsimon kabi ta’m biluvchi 
so‘rg‘ichlar ham bo‘ladi. 
Zamburug‘simon so‘rg‘ichlar – 
papillae fungiformes
– uning yuqori qismi 
zamburug‘ qalpoqchasi singari kengaygan, qizg‘ish rangda bo‘ladi. 
G‘ovsimon (valiksimon) so‘rg‘ichlar – 
papillae vallatae
shilliq pardaning 
qo‘shni uchastkalaridan aylanasimon ariqchalar orqali chegaralanadi, uning tashqi 
qirg‘og‘i esa g‘ov (valik) deb ataladi. Ta’m sezuvchi piyozchasi ariqcha devorida 
joylashadi, ariqcha tubiga esa shilliq bezlarni chiqaruvchi yo‘llar ochiladi. Tilning 
har tarafida 8 – 17 tadan har xil kattalikdagi so‘rg‘ichlar bo‘ladi. 
Bargsimon so‘rg‘ichlar qoramollarda bo‘lmaydi. Til ildizi shilliq 
pardasining ichkarisida til shilliq so‘lak bezlari – 
glandulae salivales lingualis 
joylashadi. Til ildizi shilliq pardasida ko‘p sonli til limfa pufaklari – 
folliculi 
tonsillares lingualis
bo‘lib, ular til bodomchasi – 
tonsilla lingualis
ni hosil qiladi. 

---

Til ildizi va til-hiqildoq usti tog‘ayi o‘rtasida til-hiqildoq usti tog‘ayi 
burmasi – 
plica glossoepiglottidis
va til osti-hiqildoq usti tog‘ayi muskuli – 
m.hypoepigloticus
joylashadi.
Tilning asosini til muskuli – 
m. lingualis
tashkil qiladi. U uzunchoq, 
ko‘ndalang va perpendikulyar muskul tutamlaridan iborat, til to‘sqichining 
markaziy qismida unchalik yaxshi rivojlanmagan til tog‘ayi – 
lyssa 
bo‘ladi. 
Tilning harakati til muskullari hamda til osti muskullari bilan amalga 
oshiriladi. Til muskullariga 3 ta: tilning yon muskuli, tilning asosiy muskuli va 
iyak osti til muskullari kiradi.
Tilning yon muskuli – 
m.styloglossus
stilogloidning yon yuzasidan 
boshlanib, tilning yon yuzasi orqali to uning uchigacha cho‘ziladi, qisqarganda 
tilni orqaga tortadi. 
Tilning asosiy muskuli – 
m.basicoglossus
til osti suyagining tanasi, katta va 
kichik shoxi, proksimal hamda o‘rta bo‘g‘inlardan boshlanib, tilning uchigacha 
boradi. Qisqarganda tilni orqaga tortadi. 
Iyak osti-til muskuli – 
m.genioglossus
pastki jag‘ning iyak burchagidan 
boshlanib, til tanasi va uchida tugaydi. Qisqarganda tilni oldinga harakatlantiradi. 
Til osti suyagi muskullariga qo‘yidagilar kiradi:
Jag‘aro muskul – 
m.transversus mandibulae
til ostida jag‘aro bo‘shliqda 
yotadi va 2 qism hosil qiladi: kirish (oral) – 
m. myloglossus
hamda aboral (chiqish) 
– 
m.mylohyoideus.
Har ikkalasi ham pastki jag‘ning muskuli qo‘shilgan joyi 
yo‘lidan boshlanib, ko‘ndalang yo‘nalish bo‘ylab boradi, tilni qattiq tanglayga 
qisadi. 
Iyak osti-til osti muskul – 
m.geniohyoideus
urchuqsimon iyak osti 
burchagidan boshlanib, til osti suyagining tanasida tugaydi. Qisqargan vaqtda tilni 
oldinga tortadi. 
Bo‘yinturuq-til osti muskuli – 
m.jugulohyoideus
bo‘yinturuq o‘simtasidan 
boshlanadi va stilogioidda tugaydi. Til osti suyagini hamda tilni orqaga tortadi. 
Til osti muskuli – 
m.stylohyoideus
stilogioiddan boshlanib, til osti 
suyagining katta shoxigacha boradi. 
Til osti ko‘ndalang muskuli – 
m.hyoideus transversus
til osti suyagidan 
ko‘ndalangiga, kichik shoxchalar o‘rtalig‘ida joylashib, til ildizini yumshoq
tanglayga tomon ko‘taradi. 
Til osti suyagi shoxchasi muskuli – 
m.keratohyoideus
til osti suyagining 
katta va kichik shoxlariga hamda proksimal bo‘g‘iniga birlashgan. Katta shoxni 
oldinga tortadi. 
Til osti-qalqonsimon tog‘ay muskuli – 
m.hyothyreoideus
til osti suyagining 
katta shoxidan qalqonsimon tog‘ayning yon yuzasigacha boradi. Qalqonsimon 
tog‘ayni til osti suyagi tomon tortadi. 

---

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlari. 
Otda – til uzun, ingichka va 
harakatchan, til ildizi oxirgi oziq tishlar orqasidagi chuqurchada joylashgan, tilning 
ustki yuzasida 2 ta katta g‘ovsimon so‘rg‘ich, til ildizi yonlarida 2 ta bargsimon 
so‘rg‘ichlar yotadi, orqa tomonida 2 ta tanglay bodomchasi bo‘ladi, til tanasi 
ildizidan 2 marta uzun. Cho‘chqada – tili nisbatan qisqa, uchi uzun, tilning ipsimon 
so‘rg‘ichlari yumshoq va nafis bo‘ladi.