N. B. Dilmurodov

Kichik chambar ichak
– 
colon tenue
katta chambar ichakning yuqorigi 
o‘ng holatini davomi hisoblanib, diametri kichik, ichakning hamma joyida bir xilda 
2 ta lenta va 2 qator cho‘ntakchalar mavjud. Ichak uzun tutqichga osilib turadi va 
yonbosh sohasining chap tomonida, tos bo‘shlig‘iga kirish joyining yaqinida 
joylashadi. U to‘g‘ri ichakka o‘tadi.
Cho‘chqada – chambar ichak o‘zining keng asosi bilan yuqorida bel va chap 
yonbosh sohasiga qaragan labirint hosil qilgan. Undan markazga boruvchi spiral 
chiqadi. Ichakning boshlanish qismini diametri katta, unda 2 ta lenta va 2 qator 
cho‘ntakchalar bo‘ladi; markazdan qochuvchi spiral chiqib, qaytadan konus 
asosiga boradi. Bu qismning diametri kichik, lenta va cho‘ntakchalari bo‘lmaydi. 
Ichakning oxirgi qismi 12 barmoq ichakka tegib turadi va oshqozon hamda 
oshqozon osti bezining chap bo‘lagigacha boradi, chapga buriladi, so‘ngra tosga 
boradi va to‘g‘ri ichakka o‘tadi.
Itda – chambar ichak 3 qismdan iborat: 1) o‘ng ko‘tarilgan qismi – ichki 
tomondan 12 barmoq ichakdan to oshqozongacha boradi; 2) qisqa ko‘ndalang 
qismi; 3) chap pasaygan qismi – chap buyrak ostidan orqaga yo‘naladi va bel 
sohasida qiya burma hosil qiladi. 
To‘g‘ri ichak
– 
intestinum rectum
eng kalta ichak bo‘lib, tos bo‘shlig‘ida 
joylashadi. Muskulli pardasining uzunchoq qavati orqa chiqaruv teshigi oldida, 
o‘ng va chap tomonlarda to‘g‘ri ichak va dum muskuli – 
m. rectococcygeus
ni 
hosil qiladi. Bu muskul yuqoriga yo‘naladi va birinchi dum umurtqasiga boradi.
To‘g‘ri ichak va orqa chiqaruv teshigining shilliq pardasi uzunchoq burma 
hosil qilgan, vorsinkalari bo‘lmaydi, ammo umum ichak bezlari, ko‘pgina 
qadoqsimon hujayralari bo‘ladi. Qadoqsimon hujayralar shilliq pardaga 
sirpanchiqlik, shilimshiqlik beruvchi suyuqlik ishlab chiqaradi.

---

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlari. 
Otda – to‘g‘ri ichakning 
ampulasimon kengaygan joyi bo‘ladi; shilliq pardasi faqatgina ichakning oldingi 
qismida mavjud, 4-5-nchi dumg‘aza umurtqalari to‘g‘risida esa ichak tashqi 
tomondan qalin biriktiruvchi to‘qima bilan qoplangan. To‘g‘ri ichak va dum 
muskuli yaxshi taraqqiylashgan. 
Cho‘chqada – to‘g‘ri ichak orqa chiqaruv teshigida tugaydi; odatda u yog‘ 
to‘qimasi bilan o‘ralgan; to‘g‘ri ichak ampulasi bo‘ladi; peyerov toshmalari kuchli 
rivojlangan; limfa tugunlari ko‘p. 
Itda – to‘g‘ri ichak ampulasimon kengaygan joy hosil qiladi. Orqa chiqaruv 
teshigidan yonroqda uncha katta bo‘lmagan bezli xaltachalar – paraanal sinus 
bo‘lib, ular orqa chiqaruv teshigini ko‘tarib turuvchi muskul va uning sfinkteri 
o‘rtasida joylashadi. Paraanal bez ishlab chiqargan sekret itga o‘ziga xos hid berib 
turadi. Orqa chiqaruv teshigi – 
anus
to‘g‘ri ichakning orqa uchidan hosil bo‘ladi. 
Uning shilliq pardasi ko‘p qavatli yassiy epiteliydan tarkib topgan. Muskulli 
pardasi sfinkter hosil qiladi. U chuqurroqda silliq muskul to‘qimasidan tuzilgan 
bo‘lib, orqa chiqaruv teshigining ichki sfinkteri – 
spincter ani internus
ni, yuzada 
esa ko‘ndalang targ‘il muskul to‘qimasidan tuzilgan bo‘lib, orqa chiqaruv 
teshigining tashqi sfinkteri – 
spincter ani externus
ni hosil qiladi. Orqa chiqaruv 
teshigi tashqi tomondan teri bilan qoplangan. U birinchi dum umurtqasiga va tosga 
to‘g‘ri ichak va dum muskuli, orqa chiqaruv teshigini ko‘tarib turuvchi muskul, 
shuningdek, uni osiltirib turuvchi pay yordamida birikadi. 
To‘g‘ri ichak va dum muskuli – 
m. rectococcedeus
to‘g‘ri ichak va orqa
chiqaruv teshigining pastki hamda yon devorlari bo‘ylab birinchi dum umurtqasiga 
boradi. Bu muskul hayvon axlat ajratadigan paytda orqa chiqaruv teshigini orqaga 
tortadi. Orqa chiqaruv teshigini ko‘taruvchi muskul – 
m. levator ani
quymich o‘qi 
hamda tos payidan boshlanib, orqa chiqaruv teshigining devorida tugaydi. Ta’siri: 
hayvon axlat ajratgandan so‘ng, orqa chiqaruv teshigini oldinga tortadi.
Orqa chiqaruv teshigini osiltirib turuvchi payi – 
ligamentum suspensorium 
ani
bir uchi 2-nchi dum umurtqasiga birikadi, ikkinchi uchi esa orqa chiqaruv 
teshigini o‘rab oladi. Ta’siri: orqa chiqaruv teshigini ushlab turishda qatnashadi.
Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlari. 
Otda – orqa chiqaruv teshigining 
terisi yog‘ va ter bezlariga boy; teri anal va anarektal hoshiya yaxshi ko‘rinib 
turadi; shilliq osti qalin biriktiruvchi to‘qimasi, osiltirib turuvchi payi, ichki va 
tashqi sfinkteri yaxshi taraqqiy etgan. 
Cho‘chqada – orqa chiqaruv teshigi xuddi qoramol va qo‘yniki singari 
tuzilishga ega. 

---