N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

M e’da osti bezi 
tovuqlarda 2—3 ta, o‘rdak-g‘ozlarda 2 ta yo£Ui 
bolib, o£n ikki barmoq ichakning oxiriga ochiladi. Ko£pchilik 
parrandalarda o£ng bo£lagida o‘t xaltachasi bo‘lib, chap bo£lagida 
alohida jigar y oii bor. 0 £ng bolagining yo£li o£t xaltachasiga 
boradi. Keyingi bolagining o£t yo£li o£n ikki barmoq ichakka 
ochiladi. Bu ichaklaming shilliq qavatida 2 xil jarayon — bezlaming 
suyuqlik ajratishi va so'rilish boradi.
398

---

Yo‘g‘on ichaklar 
ikkita ko‘richak bilan to‘g‘ri ichakdan iborat. 
Ko‘richak uchlari bilan oldinga qaragan bo‘ladi, to£g£ri ichak kloa- 
kaga ochiladi. To‘g‘ri ichak kloakadan sfinkterlar bilan chegaralanib 
turadi. Shilliq pardasida limfoid to£plamlari boladi, ichak devori 
silliq va ko‘ndalang-targ£il muskullardan tashkil topgan.
Kloaka ichaklaming oxiri hisoblanib, halqasimon ikkita burma 
yordamida uch qismga bo‘linadi: oldingi — 
caprodeum,
o£rtangi — 
urodeum
va oxirgi — 
proctodeum.
Oldingi bolimga to‘g£ri ichak, 
o£rtangi bolimga siydik va urug£ yo‘li ochiladi. Oxirgisi anal teshigi 
bilan tugaydi. Oxirgi bo£limning yuqori qismida bo‘rtiq — fabritsiev 
xaltachasi bo£ladi. Katta yoshh parrandalarda u yo‘qolib ketadi. 
Ichaklarning uzunligi har xil: tovuqlarda 160—170 sm, tana 
uzunligidan 6 marta ortiq, o£rdak, g£ozlarda 4—6 marta, yowoyi 
qushlarda kaltaroq (tanasidan 1,5—2 baravar uzun) boladi.
Qushlarda qizilo'ngach yupqa devorU va cho£ziluvchan bo£lgani 
uchun katta oziqa bolaklarini yutishga imkon beradi. Oziqa 
qizilo£ngachda, tananing o£ng tomonida, ko£krakka kirish joyda 
bo£rtib turadi. Bo£rtgan joyning kattaligi va shakli oziqa turiga 
b o g liq — donxo£rlarda u katta va ikkiga bolingan bo£ladi, 
boyqushlar va hasharotlar bilan oziqlanadiganlarda esa kichik yoki 
umuman ko‘rinmaydi. Jiglldon asosan ozuqani saqlash uchun 
mo£ljallangan, ammo ayrim turlar (masalan, kaptarlarda) prolaktin 
gormoni ta’sirida «jig£ildon suti» ga aylanadi. U oqsil va yoglarga 
boy bo£lib, bir necha kunlar tuxumdan chiqqan polaponlami 
oziqlantirish uchun qo£llanadi
Ozuqa ikki qismlardan iborat oshqozonga o£tadi: 1. Bezli me’da
2. Muskulli me’da.
Ingichka ichak. Ozuqa oshqozon pilorusidan o‘tib, o‘n ikki 
barmoq ichak va yonbosh ichakka boradi.Undan boshqa aniq 
qismlarga bo£linishlar mavjud emas.
Me’da osti bezi 3 qismdan iborat bolib, o £n ikki barmoq 
ichak hosil qiladigan halqa ichida yotadi va shirasini shu ichakka 
uchta y o l orqali quyadi.
Jigar ikki bolmali va nisbatan katta boladi, ayrim turlarda 
(tovuq, o£rdak va g£ozlar) o£t xaltachasi ham boladi. Sirpanchiq 
baliqni yutadigan suv qushlarida so‘lak bezlari nisbatan kuchsiz
399

---

rivojlangan, quruq ozuqa qabul qiladiganlarda esa yaxshi 
rivojlangan bezlarga ega. Ingichka va yo‘g‘on ichaklar birlashadigan 
joyda juft ko‘r ichaklar, to‘g‘ri va kloakadan tuzilgan. To‘g‘ri 
ichak qisqa bo‘lib, kloakada tugaydi.1