N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Q‘pka 
(112-rasm)
o£ng va chap qismga bo£linadi, dorsal yuzasi 
notekis, ventral yuzasi rudiment holdagi diafragmagacha yetadi. 
Qushlarning o£pkasi juda kichik, ochiq qizil rangli, umurtqa 
pog£onasiga yopishgan bolib, I qovurg£adan to buyrakkacha yetib 
boradi. Umuman bronxlar quyidagicha bolingan: har bir o£pkaga 
ventral tomondan bosh bronxlar kirib, ular o'pkaning chetki 
tomonida joylashgan juft qorin havo xaltachalariga ochiladi.
Bosh bronxdan 2 qator dorsal va ventral ikkilamchi bronxlar 
ajraladi. Ikkilamchi bronxlarning ko£pchiligi o£pka parenximasida 
qoladi. Lekin uchtasi har xil, biri o‘pkadan chiqib, havo xaltacha­
lariga boradi. Ikkilamchi bronxlardan o£pka ichida tarqalganlariga 
ichki yoki endobronxlar, oxiri bilan o £pkaning tashqarisiga 
chiquvchilarga tashqi bronxlar yoki ektobronxlar deyiladi. O'pka 
ichida hamma ikkilamchi bronxlar qo£shilib, mayda parabronxlar 
hosil qiladi. Bronxlarning shoxlanishidan ko£p sonli anastomozlar 
hosil bo£ladi.
Bosh bronxlarning har qaysisiga juft qorin havo xaltachalari 
ochiladi. Bosh bronxlarning dorsal — tashqi, ventral — ichki 
bronxlari biri havo xaltasidan, ikkinchisi o£pkadan chiqib, bir- 
biriga qo'shilib o£pkaning nafas olish uchastkasida joylashadi.
0
‘pka bronxlarining shilliq pardasi tebranuvchi epiteliy bilan 
qoplangan. Hamma havo xaltachalarining kirish teshigi yonida
401

---

chiqish teshigi ham boladi. Havo qabul qiluvchi bronxlarda klapan 
b o lib , havo olishda yopiladi va chiqarishda ochilib havoni 
chiqaradi. Parrandalarda bitta toq va 4 ta juft havo xaltachasi 
boladi.
Juft bo‘yin havo xaltachasi kekirdak bilan qizilo‘ngachning 
tagida joylashadi hamda u bo‘yin, ko‘krak umurtqalariga va 
qovurg'alarga havo beradi.
Juft ko‘krak oldi xaltachalari o‘pkaning tagida joylashadi va 
oxirgi qovurg‘agacha yetib boradi. Juft ko‘krak orqa xaltachalari 
jigar, oshqozon, ichaklarga yopishib joylashadi.
Juft qorin xaltachalari qorin bo‘shlig‘ining orqaroq tomonida, 
ichaklar ustida joylashadi. IJ bel, dumg‘aza tos va son suyaklarini 
havo bilan toldiradi.
0
‘mrovaro toq xaltacha ko‘krakning ichki va tashqi qismlariga 
bolinadi. Ichki qismi yurakni o‘rab turadi, tashqi qismi bir nechta 
bo‘rtiqli bolib, yelka suyagi bilan qo‘shilgan. Qushlarning o‘m- 
rovaro xaltachasi qushlarning uchishida juda katta ahamiyatga 
ega boladi. Chunki ular nafas olganda ham, chiqarganda ham 
doim o‘pkani havo bilan ta’minlaydi. Shuning natijasida organizm- 
da moddalar almashinuvi normal bolib, tana haroratini oshiradi. 
Suvda suzuvchi qushlar havo xaltachalari yordamida suv ostida 
bir qancha vaqt turib, ovqat izlashi mumkin. IJchish vaqtida tanani 
yengillashtirish bilan bir qatorda, tanani doim sovutish uchun 
ham xizmat qiladi. Chunki parrandalaming ter bezlari bolmaydi.
Qushlarning nafas oUsh tizimi sut emizuvchilarnikidan kuchli 
farqlanadi va ayrim farazlarga ko‘ra, 10 marotaba samaraliroqdir. 
U qush katta tezlik va kislorod kam bolgan balandlikda parvoz 
qilayotganda talablarini qondirish va hushidan ketmasligi uchun 
moslashgan. Asosiy uchta fiinksiyalari mavjud:
• Tana bo‘shlig‘ini ko‘krak va qoringa boladigan diafragma 
bo‘lmaydi.
• 0 ‘pkalar ancha zich bo‘Ub, havo bilan tolganda kengay- 
maydi.
• Tana va asosiy suyaklardagi (masalan, son va yelka suyaklari) 
bo‘shliqlar havo xaltalari bilan tolgan bolib, ular nafas olish 
tizimiga qo‘shilgan boladi.
402

---

Havo tizimga bir juft burun teshiklari orqali burun bo‘shlig‘iga 
va og‘izga kirib boradi. Ayrim qushlarda qattiq tanglayda nov deb 
nomlanadigan yoriqlar bo‘ladi. Burun bo‘shliqlarida bir nechta 
shilliq bezlar va tukchalar bo‘hb, ular kiritilayotgan havoni isitishga 
va filtrlashga yordam beradi.1