N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

78-rasm.
Mushukning egri
urug‘ kanalchalari.
Kuchli obyektiv
280

---

totsitlarning ko‘pincha bir-biridan anchagina uzoqlikda yotuvchi 
o‘zaklarini (3) topish kerak. Sustentotsitlaming o'zaklari yirikligi, 
xromatinining oz miqdordaligi, shuning uchun ochroq rangga 
egaligi bilan xarakterlanadi; odatda ularda bitta, ba’zan ikkita 
o'zakcha yaxshi ko'rinadi. Sustentotsitlar o'zaklarining shakh oval, 
ba’zan ponasimon: ko'pincha ular bevosita bezal membrana 
yonida, ba’zan ichkariroqda, urug' hosil qiluvchi hujayralarning 
birinchi qatoridan yuqoriroqda joylashadi.
Sustentotsitlaming sitoplazmasi (4) aniq ko'rinmaydi, u 
sustentotsit o‘zagi atrofida yaxshiroq bihnadi. Unga urug' hosil 
qiluvchi hujayralar botib kirib turadi. Urug‘ hosil qiluvchi hujay­
ralar oralig‘ida sustentotsitlar sitoplazmasi juda kuchsiz bo'yaladi. 
Ko'pincha kanalcha bo'shlig'iga sustentotsitlar sitoplazmasining 
cho'qmorsimon kengaygan apikal qismlari chiqib turib ularga 
spermiylarga aylanayotgan spermatidalar botib kirib turadi. Urug
1
hosil qiluvchi hujayralarning birinchi tashqi qavatini sperma- 
togoniyalar tashkil qiladi. Ular bevosita bazal membrana yaqinida 
yotuvchi yumaloq mayda hujayralardir. Spermatogoniyalarning 
yumaloq o ‘zagi atrofida sitoplazmaning torgina gardishi ko'rinadi. 
Ulaming o'zaklari intensiv bo'yaladi, shuning uchun sperma- 
togoniyalar qavati b a’zi kanalchalarda o'zaklarning yaxshi 
bo'yalishiga ko'ra bilinib turadi. Bir xil kanalchalarda interkinez 
holatidagi spermatogoniyalar(5), boshqa kanalchalarda bo'linayot- 
gan spermatogoniyalar qavati (
6
) ko'rinadi. Chuqurroqda birinchi 
tartibli spermatotsitlar qavati joylashadi. Bular o'zagi atrofida keng 
sitoplazmatik gardishga ega bo'lgan eng yirik hujayralardir.
Birinchi tartibli spermatotsitlar o'sish bosqichini o'tayotib, 
murakkab o'zgarishlami o'z boshidan kechiradi (meyoz), shuning 
uchun ular kanalchalarda turli holatlarda bo'ladi. Bo'linishga 
tayyorlanayotgan birinchi tartibli spermatotsitlar (7)da yumaloq 
o'zak ko'zga ko'rinadigan o'zak qobig'i yo'qligi va kesimlari qisqa- 
qisqa bo'laklar ko'rinishidagi xromosomalarning chigallashgan 
to'pchasi bilan farqlanadi. Bo'linayotgan birinchi tartibli sper- 
matotsit (
8
) kalta bo'yli, hujayraning kichik bir qismini egallagan 
kompakt xromatin figura hosil qiluvchi xromosomalar bilan 
Xarakterlanadi. Birinchi tartibli spermatotsitlar deyarli har bir
281

---

kanalchada uchraydi va ularni topish oson. Ikkinchi tartibli 
spermatotsitlar (9)ni izlab topish qiyinroq. Interkinezda ular 
hujayralaming navbatdagi generatsiyasi (spermatidalar)dan biroz 
kattaroq ekanligi bilan farq qiladi.
Spermatidalar (10) ikkinchi tartibli spermatotsitlarning bo'li- 
nishi natijasida hosil bo‘lib, egri kanalchalaming eng ichki qavatini 
hosil qiladi va odatda bir necha qator bo'lib joylashadi. Bular och 
bo'yalgan o'zakli, eng kichik hujayralardir. Spermatidalarning 
spermiylarga aylanish jarayonida sustentotsitlaming cho'qmor- 
simon o'sm alariga jips yopishadigan, turlicha o'zgargan 
bosqichlarini ko'rish mumkin. Ko'pincha sitoplazmasidan xoli 
bo'layotgan, o‘zagi cho'zinchoq spermatidalar (11) uchraydi. Ba’zi 
bir kanalchalarda shakllangan spermiylar (12) ko'rinadi. Ularning 
boshchalari sustentotsitlaming cho'qmorsimon uchlariga botib 
turadi, dumchalari esa kanalcha tomon yo'nalgan.
Urug‘ kanalchalari oralig'ida interstitsial to'qima (13) joyla­
shadi; bu biriktiruvchi yumshoq to'qima bo'lib, unda ko'plab 
mayda tomirlar (14) va interstitsial hujayralar yoki glandulotsitlar 
(15)ning guruhlari uchraydi. Glandulotsitlar ko'pburchakli va 
yumaloq shakl, uncha yirik bo'lmagan o'zakka va o'zakchaga 
ega. Interstitsial hujayralaming miqdori turli hayvonlarda bir xil 
emas, cho'chqa urug'donida ular eng ko'p, kavshovchilarnikida 
eng kam uchraydi. Ko'ndalang kesimlarda odatda, barcha kanal­
chalarda ma’lum darajada bir xil manzara namoyon bo'ladi; uzu- 
nasiga kesimlarda spermatogenez turli bosqichlarining kanalcha 
bo'ylab to'lqinsimon yuz berayotgan almashinishini ko'rish 
mumkin.
Shu preparatning o'zida urug'don ortig'ini ham o'rganish kerak