N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlar.
Ayg'irda — jinsiy a’zo 
kuchli taraqqiy etgan. Oyoqchalari jinsiy a’zo ildizini hosil qiladi, 
ular quymich do'ngligidan boshlanadi va quymich-kovak muskul 
bilan yopilib turadi. Jinsiy a’zo tanasi juda yo'g'on, to'siq orqali 
ikkita simmetrik bo'laklarga bo'linadi; oq parda qalin, jinsiy 
a’zoning pastki tomonida siydik-jinsiy kanali joylashishi uchun 
ariqcha hosil qiladi. Undan jinsiy a’zoning ichiga kovak tananing
76-rasm.
Jinsiy azooing
bosh qismi:
A — buqa, В — taka,
V — qo ‘chqorlarning jinsiy a ’zosi.
1 — jinsiy a ’zo boshidagi siydik-jinsiy
kanal о ‘simtasi. 2
— 
boshning bo ‘yini.
3 — boshning qalpog 4.
4 
— 
chap yuzasidagi do ‘nglik.
5 — 
boshning aylanasi.
6 — teri xaltasi.
275

---

g‘alvirlarini shakUantiruvchi yirik to‘siqlar chiqadi. Jinsiy a’zoning 
boshchasi kuchli taraqqiylashgan va yumaloqlashgan uchki bo‘rt- 
mani hosil qilgan; ereksiya vaqtida tojning diametri 12—15 sm ga 
yetadi.
Jinsiy a’zo boshchasining oldingi yuzasida siydik-jinsiy kanal- 
ning erkin uchi ochiluvchi chuqurcha joylashadi. Kovak tananing 
pastki tomonida jinsiy a’zo boshining tanasi siydik-jinsiy kanalning 
g‘alvirsimon qavati bilan birlashadi. Jinsiy a’zo retraktori 2—3- 
dum umurtqasidan boshlanib, jinsiy a’zo pastki tomoni yonidan 
o'tadi va jinsiy a’zo boshining tanasiga birikadi.
C ho‘chqada — jinsiy a ’zo 40—45 sm uzunlikda b o lib , 
yorg‘oqning oldingi tomonidan joylashgan S simon burmasi 
mavjud; jinsiy a’zo boshchasi spiralsimon buralgan; siydik-jinsiy 
kanalning tashqi teshigi jinsiy a’zoning olkirlashgan uchi yonida 
joylashadi.
Itda — jinsiy a’zoning orqa qismida ikkita yaxshi taraqqiy 
etgan kovak tana mavjud. Jinsiy a’zoning oldingi qismi yoki 
boshchasida jinsiy a’zo suyagi joylashgan bolib, uning uzunligi 
8—10 sm ni tashkil qiladi. Suyakning pastki yuzasida siydik-jinsiy 
kanal uchun ariqcha o'tadi; suyak yuqorigi tomondan bo‘rtib 
turadi. Jinsiy a’zoning erkin uchida suyak paydo boladi va unga 
fibroz to‘qima qo‘shiladi. Jinsiy a’zo boshchasi juda uzun, silindr­
simon shaklda boladi. Boshchaning erkin uchi olkirlashgan, orqa 
uchi esa yumaloq, g‘alvirsimon to ‘qimadan iborat piyozchasi 
bolib, u jinsiy a’zo suyagini tashqi tomondan o‘rab turadi. Jinsiy 
a’zo boshchasining piyozchasi yuqorigi tomonidan ikkita vena 
qon tomiri chiqadi; ular jinsiy a’zoning orqa yuzasi bo‘ylab 
quymich sohasiga yo‘naladi. Kichik — jinsiy a’zoning yuqorigi 
qisuvchi muskuli quymich do‘ngligidan boshlanadi va jinsiy 
a’zoning orqasida piyozcha yonida tugaydi. Muskullar qisqarganda 
jinsiy a’zoning orqa tomonidagi venalar qisiladi va buning natijasida 
ereksiya uzoq vaqt so‘nmaydi, chunki jinsiy a’zo boshchasidagi 
kovak tanadan qon oqishi qiyinlashadi.
Erkak mushuk jinsiy a’zosining asosiy qismlari itnikiga o‘x- 
shaydi, ammo u kaltaroq bo‘lib, qarshi tomonga — orqaga, anus 
tomonga qarab turadi. Jinsiy a’zoning boshchasi mayda tikan-
276

---

chalarga o‘xshash hosilalar bilan qoplangan. Erkak mushukning 
penisi urg‘ochining qinidan chiqarilayotganda ular- og‘riq refleksini 
chaqiradi. Bu refleks gipotalamusga borayotgan nervni stimulyat- 
siya qilib, 36 soatdan so‘ng ovulyasiyani chaqiradi.
Erkak mushuk penisining taranglashtiruvchi tizimi uretradan 
pastda oladi shuning uchun jinsiy qo‘zg‘alish paytida u tarang- 
lashishi natijasida jinsiy a’zoni pastga va kranial yo‘nalishda bukadi, 
Juftlashish holati itnikiga o‘xshaydi.