N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlar.
Otda — kekirdak 
48—60 ta tog'ayli halqalardan tashkil topgan bo'lib, uzunligi
1 
metrgacha yetadi; kesib ko'rilganda, ko'ndalang — uzunchoq 
shaklda, pastki tomoni qavariq, yuqorigi tomoni esa botiq; kekirdak 
bifurkatsiyasi 5—
6
-qovurg'alararo bo'shliq ro'parasida bo'ladi.
Cho'chqada — kekirdak silindrsimon bo'lib, tog'ayli halqalari 
32—36 ta.
Itda — tog'ayli halqalari 42—46 ta, silindr shaklida, halqalarning 
oxirgi uchlari bevosita bir-biriga tegib turmaydi.
1 
Victoria Aspinall.
Veterinary anatomy and Physiology. Textbook. New-
York, 2015.
243

---

69-rasm.
 Kekirdak xalqalari:
A — qoramol В — mayda kavsh qaytaruvchilar V — cho ‘chqalar C— otlar
kekirdagi 1 — seroz parda 2
— 
tog'ay xalqalar 3 — siyrak biriktiruvchi
to ‘qima 4 — muskul qavat 5 — shilimshiq parda.
Bronxlar tog‘ayli halqalarini to‘liq saqlab qoladi, lekin ular 
tarmoqlarga ajralishi bilan maydalashadi, tog‘ay tayanchi sekin- 
asta kamayadi, so‘ngra esa to‘liq yo‘qoladi, bu yo‘llar bronxiolalar 
deyiladi. Bronxiolalar o‘pka bo‘ylab yana kichikroq yo‘lchalarga 
tarmoqlanishda davom etadi. Eng kichik diametrli tarmoq alveolyar 
yo‘l deb nomlanadi va alveolaga aylanadi.
Bronx va bronxiolalarning devorida silliq muskul to‘qimalari 
bo‘Hb, u vegetativ nerv tizimi nazorati ostida turadi,
Nafas olish yo‘li o'pkaga katta hajmdagi havoni yetkazish 
uchun kengayishi (masalan, fizik mashqlar vaqtida) yoki normal 
nafas vaqtidagidek oldingi hajmigacha torayishi mumkin.
Alveola. 
Alveolyar yo‘llar alveolyar xaltachalar sifatida tugaydi 
va ular uzum boshchasiga o‘xshaydi. Har bir alveolyar xaltacha 
ko‘p miqdordagi alveolalardan tashkil topgan va ular mayda, nafis 
devorli kapillyarlar to‘ri bilan o‘ralgan xaltachalar hisoblanadi. 
Alveolalaming epiteUal qatlami o'pka membranasi deb yuritiladi 
va qon bilan gazlar almashinuvini amalga oshirishni ta’minlovchi 
juda yupqa bo‘ladi. Kislorod nafas havosidan alveolaning o‘pka 
membranasi orqali kichik qon aylanish doirasi kapillyarlariga 
o‘tadi. Bir vaqtning o‘zida qondagi karbonat angidirid gazi o‘pkadan 
chiqarib yuborish uchun almashinadi. U yerda gazlar almashinuvi 
uchun katta yuza maydonini ta ’minlovchi har bir o‘pkada 
millionlab alveolalar mavjud.
Nafas yo‘lining bir qismi gazlar almashinuvida ishtirok 
etmaydi (ya’ni, alveoladan tashqari barchasi). Ularning vazifasi
244

---

gazlarni o‘tkazish va gazlar almashinuvi joyidan ularni chiqa- 
rishdan iborat
.1
0 ‘pka 
juft organ bo'lib, nafas olish organlarining asosiysi 
hisoblanadi va unda nafas havosi bilan qon o ‘rtasida gazlar alma­
shinuvi jarayoni amalga oshadi. 
0
‘ng va chap o‘pkalar uzatuvchi 
yo'llardan hamda gaz almashinuvi organlaridan tashkil topgan. 
0
‘pkaning uzatuvchi yo‘llariga bronxlar va ularning tarmoqlari, 
gaz almashinuvi organlariga esa alveola yo'llari, alveolyar xalta- 
chalar va alveolalar kiradi. Tkkala o‘pka ham yurak bilan birgalikda 
ko‘krak qafasida joylashadi. Ular konus shaklida seroz parda -
plevra bilan o‘ralgan. Konusning asosi orqa tomondan diafrag- 
maning qavariq yuzasiga qaragan. Har bir o'pkaning botiq -
diafragmal yuzasi; qavariq - qovurg‘a yuzasi va oraliq yuzasi 
bo'ladi. Oraliq yuzasida chuqurlashgan o‘pka darvozasi bo'lib, u 
orqali o'pkaga asosiy bronx, o'pka arteriyasi, nervlar va o‘pka 
venalari kiradi. Bronx qon tomirlar hamda nervlar bilan birgalikda 
o'pka ildizini hosil qiladi. Bun dan tashqari, o'pkaning yuqorigi 
o‘tmas cheti va pastki o'tkir cheti farqlanadi. Chap o'pkaning 
o‘tkir chetida yurak kesigi bo'ladi. Asosiy bronxning tobora mayda 
bronxlarga bo'linib, shoxchalanib ketishi natijasida o'pkaning 
ichkarisida bronxial daraxt hosil bo'ladi