N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

♦ Kengaytiruvchi muskullar.
Yuqorigi halqasimon-cho‘michsimon muskul halqasimon 
tog‘ay plastinkasining muskul tarogldan boshlanib, cho‘mich- 
simon tog‘ayni kengaytiradi.
Halqasitnon-qalqonsimon muskul halqasimon tog
1
ayning 
yoyidan to qalqonsimon tog‘ayning tashqi yuzasigacha boradi va 
qalqonsimon tog‘ayni pastga tortadi. Bu muskul hiqildoqqa kirish 
yolini kengaytiradi.
Tilosti-hiqildoq usti muskuli kuchli taraqqiy etgan ikkita 
boshchasi bilan til osti suyagining tanasidan boshlanib, hiqildoq 
usti tog'ayining asosida tugaydi. Bu muskul hiqildoq usti tog‘ayini 
ochadi.
♦ Toraytiruvchi muskullar
Yon halqasimon-cho‘michsimon muskul halqasimon tog‘ay 
yoyidan boshlanib, cho‘michsimon tog‘ayni pastga tortib, hiqildoq 
yolini toraytiradi.
Tovush muskuU va xaltacha muskuli bitta umumiy muskul 
bolib qo‘shilishgan, cho‘michsimon tog‘ayning tovush o‘simta- 
sidan boshlanib, qalqonsimon tog‘ayning tanasida tugaydi. Bu 
muskullarning qisqarishi natijasida tovush lablari bo‘shashadi.
Cho'michsimon tog‘ayning ko'ndalang muskuli o‘ng va chap 
cho‘michsimon tog‘aylarning ustida ko‘priksimon joylashgan 
bolib, qisqarganda tovush lablari bo‘shashadi.
Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlar.
Otda — qalqonsimon 
tog‘ayning yoyi uning plastinkasiga to'g'ri burchak hosil qilib 
joylashgan; plastinkaning oldingi chetida choTnichsimon tog'ay 
bilan birlashishi uchun ikkita bo‘g‘im yuzasi boladi; yoyning 
ildizida qalqonsimon tog‘ayning shoxchalari bilan qo‘shilishi
240

---

uchun ikkita bo'g'im yuzasi mavjud. Qalqonsimon tog'ayning 
yon plastinkalari rombsimon tanasi tor, qalqonsimon teshik shox- 
chaning asosida joylashgan. Cho'michsimon tog'ayi uchburchak 
shaklda, ularning old yuqorigi burchagi elastik shoxcha tog‘ayini 
hosil qiladi, pastkisi tovush о‘simtasi bo'lib hisoblanadi, orqa — 
yuqorigi burchagi esa halqasimon tog‘ay bilan birlashishi uchun 
bo'g'im yuzasini hosil qiladi. Hiqildoq ustki tog'ayi bargsimon 
shaklda bo'ladi. Hamma tog'aylar bir-biri bilan paylar yordamida 
birlashgan. Hiqildoq muskullari qoramollarniki singari bo'ladi. 
Cho‘michsimon- hiqildoq usti tog'aylari hiqildoqning boshlanish 
qismini hosil qiladi. Tovush lablari nafas olish va tovush chiqa­
ruvchi qismlari bilan uchburchak shakldagi, tor tovush yoriqchasini 
hosil qiladi; hiqildoqning yon hamda o'rta xaltachalari yaxshi 
taraqqiy etgan.
Cho'chqada — hiqildoq uzun; qalqonsimon tog'ayi ham uzun 
boiib, uning yon plastinkalari pastki tomonda bor bo'yicha tanasiga 
qo'shilib ketgan. Qalqonsimon tog'ayning orqa shoxchasi qisqa 
va keng, oldingi shoxchasi bo'lmaydi. Cho'michsimon tog'ayning 
muskul tarog'i va tovush o'simtasi yaxshi rivojlangan. Qalqonsimon 
tog'ay yonida cho'michsimon tog'ayning dorso-medial burchaklari 
oralig'ida kichik oraliq tog'ayi bo'ladi. Tovush paylari katta — 
oldingi hamda kichik orqangi bo'laklarga bo'lingan.
It va mushuklarda — qalqonsimon tog'ayning yuqorigi 
plastinkasi keng; yoyning pastki tomonida chuqur hamda keng 
kesigi mavjud. Q alqonsimon tog'ay nisbatan qisqa, yon 
plastinkasida chuqur kesik va qiyshiq hoshiyasi ko'rinib turadi. 
Hiqildoq usti tog'ayi to'rtburchak bargsimon shaklda. Hiqildoqning 
o'rta xaltasi bo'lmaydi.
Hiqildoq bo'shlig'i yuqorida ko'rsatilgan beshta tog'ay 
plastinkaning qo'shilishidan hosil bo'ladi. Hiqildoq bo'shlig'ining 
ichki yuzasi shilimshiq parda bilan qoplangan bo'lib, unda 
tebranuvchi silindrsimon va qadoqsimon epiteliy bor. Hiqildoqqa 
zardobsimon bezlar joylashgan. Undagi tovush pardalarining 
burmasi ko'p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan.
Hiqildoqning boshlanish qismini pastdan hiqildoq tog'ayi, yon 
tomondan qalqonsimon tog'ay va ustki tomondan cho'michsimon
241

---