N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Spermlyning ayrim biologik xossalari. 
Sperma tarkibida 10 
m lrd.gacha (ayg'irning eyyakulyatida) urug' hujayra bo'ladi. 
Urug'lanish va otlanish uchun esa bundan ancha kam sondagi 
spermiylar ham etarli bo'lib, hayvonlarni sun'iy umg'lantirish 
ana shu hodisaga asoslangan. Sun'iy qochirishni muvaffaqiyatli 
amalga oshirish uchun spermiyning biologiyasini chuqur bilish 
zarur. Erkak hayvon jinsiy yo'llarida spermiylarda moddalar 
almashinish darajasi juda past bo'lib, urg'ochi hayvon jinsiy 
yo'llariga tushgach, ular faollashadi va 2—5 mm/daqiqa tezlikda 
harakat qiladi.
Tirik hujayra — spermiydagi oziq moddalar kamligi sababli u 
tashqi muhitda 24—36 soat ichida halok bo'ladi.
Spermani oziq moddalarga boy maxsus suyultirgichlar bilan 
suyultirish yoki kuchli sovutish (78°—196°C) yo'li bilan spermiy-
32

---

larning saqlanish vaqtini uzaytirish mumkin. Spermiylar ionlar, 
kislotalar ta’siriga va elektr zaryadining o'zgarishiga chidamsizdir.
Jinsiy hujayralarda moddalar almashinuvining buzilishi ularning 
bo'linish qobiliyatiga salbiy ta’sir qilib yo'qolishiga sabab bo'ladi.
Jinsiy hujayralar yuqori darajada ixtisoslashgan va tabaqa- 
langanligi tuxum hujayra pardalarining o'ziga xosligiga bog'Hq 
bo'ladi. Kelib chiqishiga ko'ra, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi 
pardalarga ega.
Gametogenez - jinsiy hujayralarning paydo bo'lishdan to 
otalanish qobiliyatiga ega bo'lguncha o'tadigan rivojlanishdir. 
Birlamchi jinsiy hujayralar sariq xalta endodermasida vujudga 
keladi, keyinchalik esa gonadalar — urug'don va tuxumdonga 
tushadi. Ular ishqorli fosfatazaga boy bo'lib, boshqa hujayralardan 
yirik.
Gametogenez spermatogenez va ovogenezni o‘z ichiga oladi.
Spermatogenez erkak hayvon jinsiy bezlari - urag'donlarda yuz 
beradi (8-rasm). Jinsiy yetilishgacha bo'lgan hujayralar gono- 
sitlar deyilib, jinsiy yetilish paytida ular tez ko'payib, spermatogen 
hujayralarga aylanadi, yordam chi hujayralar esa yiriklashib, 
follikulyar (Sertoli) hujayralarga aylanadi, sitoplazmasi bilan 
spermatogen hujayralami o'rab oladi. Spermatogenez to'rt davr: 
ko'payish, o'sish, yetilish va shakllanish davrlariga bo'linadi. Sper ­
matogenez urug'donning egri urug' naychalarida amalga oshadi. 
Eng «yosh» hujayralar naychaning periferik qismida, voyaga 
yetganlari — naychaning markaziy qismida joylashadi
Ko'payish davri:
ko'payayotgan hujayralar spermatogoniyalar 
deyiladi. Ko'payish mitoz bo'linishlardan iborat. Spermatogo­
niyalar ikki xil bo'ladi: o'zagi oval, och va xromatini changsimon 
spermatogoniyalar — asosiy liniya hujayralari va yumaloq o'zakli, 
xromatin parchalariga boy spermatogoniyalar — asosiy liniyadan 
jyralgan hujayralar. Bunday hujayralar tezda bo'linishni to'xtatib 
o'sish davriga kiradi. Asosiy liniya spermatogoniyalari yana bo'linib, 
spermatogoniyalar hosil qiladi.
O'sish davri:
o'sayotgan hujayralar birinchi tartibli sperma­
totsitlar deyiladi. Ular yirik hujayralar bo'lib, o'zagida meyozga